Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2002
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: ADNAN ÇEVİK
Danışman: GÜLAY BEZER
Özet:Bu araştırma, Ortaçağ Türkiyesi'nde Diyâr-ı Bekr olarak bilinen ve günümüzde de Diyarbakır, Batman, Siirt ve Mardin illerinin yer aldığı Yukarı Dicle Havzası'nın, XI. yüzyılın ikinci yarısındaki Türk hakimiyetinin başlangıcından XIII. yüzyılın ilk yarısındaki Moğol istilasına kadar, yaklaşık iki yüzyıllık döneminin coğrafi, siyasi ve ekonomik tarihini kapsamaktadır. Diyâr-ı Bekr bölgesi, hem doğal koşullarının yerleşmeye ve tarıma elverişliliği, hem de doğu ile batıyı, kuzey ile güneyi birbirine bağlayan doğal yollar üzerinde yer alması nedeniyle tarih boyunca pek çok uygarlığa sahne olmuştur. XI. yüzyılda başlayan Selçuklu fetihleriyle Anadolu'ya akan Türkmenlerin, öncelikli yerleşim alanlarından biri olan bu bölge, Anadolu'nun Türkiye olma sürecinde mühim bir yer tutmaktadır. Zira Diyâr-ı Bekr bölgesi, fetihlerle birlikte burada kurulan Türkmen Beylikleri idaresinde kısa süre içerisinde Anadolu Türk Medeniyetinin ilk ve en muhteşem eserleriyle bezenen bir Türk beldesi haline gelmiştir. Bu dönemde Amid/Diyarbakır, Meyyâfârikîn/Silvan, Hısn-ı Keyfâ/Hasankeyf ve Mardin yüz bini aşan nüfusları, camileri, medreseleri, sarayları, köşkleri, hastaneleri, çarşıları, hanları, hamamları ve köprüleriyle Diyar-ı Bekr'in göz kamaştıran en mamur şehirleridir. Ortaçağ Türkiye tarihini esas aldığımızda, bugüne kadar Diyâr-ı Bekr bölgesini coğrafi, siyasi ve ekonomik bir bütün olarak inceleyen müstakil bir araştırma yapılmamıştır. Günümüze kadar yapılanlar ise, daha ziyade burada kurulan beyliklerin tarihini, ya da yine büyük oranda bu beylikler tarafından inşa edilen dini ve sosyal nitelikli mimari eserleri esas alan mahiyetteki araştırmalardır. Dolayısıyla bu araştırmayla ilk kez Diyâr-ı Bekr bölgesi, coğrafi, siyasi ve ekonomik bir bütün olarak ele alınıp incelemiş olacaktır. Bunu yaparken de asıl amacımız söz konusu bölgenin hem Anadolu'nun Türkleşmesinde hem de Anadolu Türk Medeniyeti'nin oluşum sürecindeki yerini tespit etmektir. Araştırma Yukarı Dicle havzasının, İlkçağlardan başlayarak XI. yüzyılın ilk yarısına kadarki tarihçesinin lendiği bir "Giriş" ile beraber üç ana bölümden müteşekkildir. Birinci bölümde tarihi coğrafya ağırlıkta olmak üzere Diyar-ı Bekr'in coğrafi yapısı, ikinci bölümde aynı bölgenin "Selçuklu Devri", Türk Beylikleri Devri", "Eyyûbîler Devri" ve "Anadolu Selçukluları Devri" alt başlıkları altında belirlenen yüzyıllardaki siyasi yapısı, üçüncü ve son bölümde de bölgenin XI-XIII. yüzyıllar arasındaki iktisadi yapısı incelenmiştir. SUMMARY This study covers historical geography, political and economic history of Upper Tigris Basin, known as Diyar al-Bakr, which is located by modern Turkish cities Diyarbakır, Batman and Siirt today, from the beginning of Türkish domination in the second part of the Eleventh Century A. D. up to Mongol Invasion in the first part of Thirteenth Century A. D. Diyar al-Bakr was one of the very significant civilization centres both in Ancient and Medieval period, not only for natural conditions, suitable for settlement end agriculture but also for its location on the routes link the North to the South. The area, as one of the prior settlements of Turcomans, floaded into Anatolia after Saljuks conquests started in the Eleventh Century, played a very significant role in Turkization of Anatolia. Diyar Bakr became a Turkish land, omamented by first and the most magnificent monuments of Turkish Civilization, under the administration of Turcoman Principalities, founded just after the conquests. Amid/Diyar al-Bakr, Mayyafariqin/Silwan, Hısn Kayfa and Mardin are the most splendid cities in this period with their population as much as 100.000, mosques, madrasas (islamic schools ), palaces, hospitals, markets, baths and bridges. In the context of Medieval Turkish History, there is any monograph covers historical geography, political and social history of Diyar al-Bakr. The studies, up to now, cover the political history of the Principalities in the area or religious and social architectural monuments, built by the Principalities. Therefore it is the first time, the historical geography, political and economic history of the Diyar al-Bakr will be studied with this theses. Our aim in doing this to determine the role of the area in the Turkization of Anatolia and the formation process of Anatolian Turkish Civilization. The study consists of an introduction in which the history of Upper Tigris Basin is summarized from Antikite up to XIth. Century A.D. and three main parts. In the first part, the geographical structure of the area, in the Second the political history of Diyar al-Bakr in Seljuks, Beylicates and Seljuks of Turkey and lastly in the third economic history between XIth and XIIIth centuries A.D. will be studied.