Şeybani Hanlığı (1500-1599)

---

Tezin Türü: Doktora

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2015

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: Abdulkadir Macit

Danışman: İSMAİL SAFA ÜSTÜN

Özet:

Şeybani Hanlığı (1500-1599), Bu çalışma, XVI. asırdan günümüze kadar geçen sürede Maveraünnehir’in hâkimiyetini Özbekler üstlendiğinden dolayı bugünün bölgesel olaylarının veya problemlerinin teşhis ve çözümü için XVI. asır Şeybânîler sürecinin siyasi, askeri, idari ve iktisadi olarak sağlıklı tahlil edilmesi gerektiğini iddia etmekte ve bu maksatla bu asrı gün yüzüne çıkarmaktadır. Adını, Özbekler’in atası Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci’nin Şeybân ismindeki oğlundan alan Şeybânî Hanlığı, Maveraünnehir, Hârizm ve Fergana bölgelerinde hâkimiyet süren bölgesel bir hanlıktır. Timurlular sonrasında bölgenin idarecileri olan Şeybaniler, Moğol yasası ile İslam şeriatini birleştirerek bir parmakta iki yüzük şeklinde de tabir edebileceğimiz iki sistemli bir anlayış geliştirmişlerdir. Bu anlayış gereğince hâkimiyette ortaklık (veraset sistemi) ve iktidarın paylaşılması (ülüş sistemi), Ebu’l- Hayr hanedanından yaşça en büyüğünün (ekberiyet sistemi) “eşitler arasında birinci” vasfıyla han olarak seçilmesi, kurultay gibi Cengizli meşruiyet, hâkimiyet, hukuk anlayışı ve sembollerini bölgede yeniden canlandırmışlardır. Şeybanilerin bu idari yapısı, Safevî bürokratik devlet sistemi ve Timurlu adem-i merkeziyetçi anlayışı karşısında özellikle Abdullah Han döneminde dönüşüme uğrasa da merkezi yapıyı arzu etmeyen hanedan üyelerinin ve emirlerin etkisiyle asır boyunca sürdürülmüştür. Şeybani hanları mezkûr asır boyunca bir taraftan hanedan içi taht mücadeleleri ile uğraşmışlar diğer taraftan ise Safevîler, Kazaklar ve Bâbürlülere karşı sürekli savaş halinde olmuşlardır. Ancak bu mücadele Şeybanileri siyasi ve idari olarak geriletmiştir. Bu gerilemeyi, iktisadi olarak, doğu-batı istikametinde Maveraünnehir şehirlerinden seyreden kara ticaret yollarının eski önemini yitirip coğrafi keşiflerin de etkisiyle okyanus ticaretinin ve kuzey-güney yönündeki şehirlerin ön plana çıkması ile bölgedeki ırmaklarının mecralarını değiştirmesi hızlandırmıştır. Bütün bunlar Şeybani Hanlığı’nın bütün haşmetine rağmen tarih sahnesinden çekilmesini beraberinde getirmiştir. Anahtar Kelimeler : Özbek, Şeybânîler, Maveraünnehir, Safeviler, töre, şeriat, veraset sistemi, ekberiyet. ABSTRACT MACİT, Abdulkadir. Khanate of Shabanids (1500-1599), Ph. D. Dissertation, İstanbul, 2015. This paper claims that for the examination and solution of actual problems or incidents in Mavaranahr, where the Uzbeks have been dominating since the sixteenth century, the period of Shaybanids in the sixteenth century have to be criticized with regarding political, militaristic, administrative and economic aspects of the issue. The Khanate of Shaybanids, whose name comes from the son of Genghis Khan’s eldest son Jochi called Sheyban, is a territorial khanate that ascendant in the regions of Mavarannahr, Harizm and Fergana. After Timurids, Shaybanids as subsequent administers settled a special governance system called two rings on a finger which is the composition of The Law of Mongol and Islam Sharia. Within this governance mentality, they revive some Genghisian elements on legitimacy, dominance, sense of law and others such as appanage system, power sharing and the limitation of authority, seniority system from Abul Khayr’s dynasty whom leader is selected carrying with the degree of first among equals and qurultai (general assembly). Shaybanids’ administrative structure had been sustained against the bureaucratic state system of Safavids and decentralized model of Timurs by effort of khanate members and Emirates who repudiated centralized model for centuries. Shaybanids struggle with interior dispute on throne and in parallel with they also fight against Safavids, Kazakhs and Babur during aforementioned era. By the end of struggles and fights Shaybanids decline politically and administratively. Besides this, the decline on economy due to results of geographical discoveries on alternative trade routes instead of Mavarannahr cities and changes on the stream flow of the rivers because of new settlements on north south direction trigger subversion of state. Despite the majesty of Khanate, as a results of struggles on politics and economy Shaybanids go out of existence. Keywords : Uzbek, Shaybanids, Mavarannahr, Safavid, the yasa, shari‘a, appanage system, seniority.