Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Yüksek Lisans
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2019
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Valı Khaıtov
Danışman: ALİ ERKEN
Özet:ÖZET XVI. yüzyılın başında İran ve Orta Asya halkları, en kritik dönemini geçirmişti. Neredeyse aynı dönemde tarih sahnesine çıkmış olan hanedanlar, Timurlu devleti yerine ayrı ayrı devletler oluşturmuşlardır. Şeybânî Han, Safevîlere yenik düşünce Özbeklerin devleti derinden sarsılmış ve bölünmeye müsait hale gelmiştir. Şah İsmâil’in tayin ettiği valilikleri de Mâverâünnehir halkı kabullenmek istememiştir. Şeybânîlerle aynı soy, ancak ayrı koldan gelen yeni bir hanedanlık, yani Arapşahlar (Yadigârîler), Hârizm’de hanlık kurmuşlardır. Şeybânîlerin vârisleri Buhara Hanlığını, Arapşahlar Hîve Hanlığını yönetmişlerdir. Hîve Hanlığı başlangıçta Safevîlere karşı çatışmacı tavır sergilemişken, sonradan güçlenmeye başlayan Şeybânîlerin baskısına karşı İran ile olan siyasetini değiştirerek yakın ilişkiler kurmaya başlamıştır. Safevî Devleti bunu bir fırsata çevirerek, bu iki hanlık tarafından gelecek tehlikeyi önlemek için Buhara Hanlığına karşı Hîve Hanlığı’nın yanında yer almıştır. Böylece İran şahlarıyla Hîve hanları arasında çatışmacı ilişkiler devam etmişken, yeri geldiğinde diplomatik münasebetler de kurulmuştur. Bunun yanında Hîve hanları fırsat bulunca İran’ın kuzeydoğu sınırlarına baskın yapmaktan, İran şahları da hanlığın topraklarına el koymadan çekinmemişlerdir. Şah II. Abbas (1642-1666) zamanında İran, en parlak dönemini geride bırakmışken, Ebülgazi Han ile başlayıp Enûşe Han ile biten dönemlerde, Hîve Hanlığı en güçlü dönemini yaşamıştır. 1694’de her iki devlette de çöküş süreci başlamış, 1730’ların sonuna doğru hem Safevîler hem de Arapşahlar tarihe karışmıştır. Nâdir Şah(1736-1747) döneminde İran, Merkezi Asya’nın neredeyse tamamına hâkim olmuştur. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….v ÖZET…………………………………………………………………………..……….vi ABSTRACT vii KISALTMALAR viii KAYNAK VE ARAŞTIRMALARA TOPLU BİR BAKIŞ ix GİRİŞ 1 1. Safevî Kimliği 5 2. Safevî Devletinin Kurulması 8 3. Özbek Kimliği 11 4. Arapşahların Hîve’de Hanlık Kurmaları 15 5. Siyasî İlişkileri Şekillendiren Unsurlar 20 BİRİNCİ BÖLÜM ŞAH II. ABBAS DÖNEMİNDEN ŞAH SULTAN HÜSEYİN DÖNEMİNE KADAR İRAN İLE HÎVE HANLIĞI ARASINDAKİ SİYASÎ İLİŞKİLER (1642-1694) 1.1 İran ile Hîve Hanlığı Arasındaki Siyasî İlişkilerin Geçmişi (1511-1642) 27 1.1.1 Çatışma Dönemi (1511-1524) 27 1.1.2 Arapşahların Safevî Devletine Yakınlaşması (1524-1573) 28 1.1.3 Arapşahların Safevîlere Bağımlılık Dönemi (1572-1642) 29 1.2 Şah II. Abbas Dönemindeki Askerî İlişkiler (1642-1666) 30 1.2.1 Hîve’de Taht Mücadeleleri 31 1.2.2 Türkmenlerin Etkisi 36 1.2.3 Buhara Hanlığı’nın Etkisi 38 1.2.4 Kalmukların Saldırıları 41 1.2.5 Ebülgazi Han (1643-1663) 43 1.2.6 Enûşe Han’ın Horasan’a Saldırıları 46 1.3 Şah Süleyman Dönemindeki Askerî İlişkiler (1666-1694) 49 1.3.1 Buhara Hanlığının Etkisi 50 1.3.2 Hîve’de Arenk Han ve Düzmece Han 54 1.3.3 Hîve Hanlığı’nın Osmanlı Devleti’ne Yaklaşması 56 1.4 Şah II. Abbas Dönemindeki Diplomatik İlişkiler(1642-1666) 59 1.5 Şah Süleyman Dönemindeki İran İle Hîve Hanlığı Arasındaki Diplomatik İlişkiler (1666-1694) 66 İKİNCİ BÖLÜM ŞAH SULTAN HÜSEYİN DÖNEMİNEN SAFEVÎ DEVLETİNİN YIKILIŞINA KADAR İRAN İLE HÎVE HANLIĞI ARASINDAKİ SİYASÎ İLİŞKİLER (1694-1736) 2.1 Şah Sultan Hüseyin Dönemindeki Askerî İlişkiler (1694-1722) 69 2.1.1 Hîve’de Kukla Hanlar 70 2.1.2 Çıkan İsyanların Etkisi 75 2.1.3 Şîr Gazi Han ve Onun Horasan Seferleri (1714-1728) 76 2.2 Şah II. Tahmasb Dönemindeki Askerî İlişkiler (1722 -1732) 81 2.2.1 Nâdir Kulı’nın Hîve Hanlığıyla İlk Karşılaşması 83 2.2.2 İlbars Han ve Onun Horasan’a Saldırıları (1728-1740) 85 2.3 Şah III. Abbas Dönemindeki Siyasî İlişkileri (1732-1736) 86 2.4 Rusya’nın Bölgedeki Etkisi 87 2.5 Osmanlı Devleti’nin Bölgedeki Etkisi 92 2.6 İran İle Hîve Hanlığı Arasındaki Diplomatik İlişkiler (1694-1736) 93 2.7 Arapşahlar ve Safevîlerin Sonu 97 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NADİR ŞAH DÖNEMİNDE İRAN-HÎVE HANLIĞI ARASINDAKİ SİYASÎ İLİŞKİLERİ (1736-1747) 3.1 Rızâ Kulı Mîrza’nın Türkistan Seferi 102 3.2 Nâdir Şah’ın Mâverâünnehir Seferi 106 3.3 Nâdir Şah’ın Hîve’yi Ele Geçirmesi 109 3.4 Nâdir Şah Dönemi İran-Hîve Diplomatik İlişkileri (1736-1747) 119 SONUÇ 123 KAYNAKÇA 128 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………….137 EKLER 138 -------------------- POLITICAL RELATIONSHIP BETWEEN IRAN-KHİVA KHANATE (UZBEKS) (1642-1747) ABSTRACT At the beginning of the XVI century, the peoples of Iran and Central Asia had their most critical period. Almost the same period, the dynasties, which appeared on the stage of history, formed separate states instead of the Timurid state. When the Shaybani Khan was defeated by the Safavids, the Uzbeks' state was deeply shaken and became available for division. Shah Ismail also appointed the governors of Mawarannahr people did not want to accept. A new dynasty, that is, the Arabshahs (Yadigars), who came from the same lineage as the Shaybanians, but from a separate branch, established a khanate in Khwarezm. While the heirs of the Shaybanians ruled the Khanate of Bukhara, the Arabshahs ruled the Khanate of Khiva. Although the Khiva Khanate initially showed a confrontational attitude towards the Safavids, it changed its policy with Iran against the pressure of the Shaybanians who began to strengthen later and turned to close relations with them. The Safavid State turned this into an opportunity and stood by the Khiva Khanate against the Bukhara Khanate in order to prevent the danger of these two khanates. Thus, while the confrontational relations between the Iranian shahs and Khiva khans continued, diplomatic relations were also established when appropriate. Besides, when the Khiva khans had the opportunity, they did not hesitate to raid the northeastern borders of Iran and the shahs of Iran did not hesitate to seize the land of the khanate. During the reign of Shah II Abbas (1642-1666), Iran had left behind its most brilliant period, and during the periods that started with Ebulgazi Khan and ended with Anusha Khan, the Khiva Khanate had its most powerful period. In 1694, the collapse process began in both states. Towards the end of the 1730s, both the Safavids and the Arabshahs became involved in history.During the reign of Nader Shah (1736-1747), Iran dominated almost all of Central Asia.