Ulûmü'l-Kur'ân Literatüründe Kıraat Olgusu: Zerkeşî ve Süyûtî Örneği

---

Tezin Türü: Yüksek Lisans

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2025

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: KERİM ALİ DURAN

Danışman: Mustafa Kılıç

Özet:

Bu çalışma, ulûmü’l-Kur’ân literatüründe kıraat olgusunu, İslâm ilim geleneğinin önemli iki siması olan Bedreddin ez-Zerkeşî’nin (ö. 794/1392) el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân ve Celâleddin es-Süyûtî’nin (ö. 911/1505) el-İtkân fî ʿulûmi’l-Kurʾân adlı eserleri özelinde incelemektedir. İslâm düşünce tarihinde ilimlerin tasnifi, müelliflerin çalışma gayeleri ve dönemin ilmî ihtiyaçları doğrultusunda şekillenmiştir. Ulûmü’l-Kur’ân literatürü de bu tasnif geleneği içerisinde Kur’an-ı Kerîm’in anlaşılması, yorumlanması ve korunmasına yönelik ilimleri sistematik bir şekilde ele almayı hedeflemiştir. Bu bağlamda kıraat ilmi; tefsir, fıkıh, belâgat ve dil bilimleri gibi diğer disiplinlerle iç içe geçmiş bir şekilde incelenmiştir.

Zerkeşî’nin el-Burhân’ı ve Süyûtî’nin el-İtkân’ı, Kur’an metninin anlamını belirleyen veya sınırlandıran dilsel, belâğî ve metodolojik unsurları merkeze alan temel eserlerdir. Her iki eser de Kur’an’ın hem ilahi bir kelam olarak fenomenolojik boyutunu hem de Arap dilinin nazım ve mana bütünlüğünü yansıtan lisani yönünü dikkate alarak Kur’an ilimlerine dair kapsamlı bir bakış açısı sunmaktadır. Bu çalışmada söz konusu eserlerin kıraat ilmi bağlamında nasıl bir metodoloji izledikleri, birbirleriyle olan ilişkileri ve İslâm ilim geleneği içindeki konumları tahlil edilmiştir.

Çalışma, üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Zerkeşî ve Süyûtî’nin yaşadıkları dönemin ilmî ve kültürel atmosferi, biyografik detayları ve eserlerinin genel özellikleri ele alınmıştır. İkinci bölümde, el-Burhân ve el-İtkân’ın metodolojik yaklaşımları, yapısal özellikleri ve içerikleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu kısımda, müelliflerin geleneği nasıl takip ettikleri, geleneğe karşı tutumları ve eserlerini kaleme alırken hangi amaçları önceledikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ise her iki eserde kıraat ilmiyle ilgili ortak temalar, eserlerin sınıflandırma yöntemlerine göre tablolar halinde sunularak analiz edilmiştir. Zerkeşî, kıraat ilmini yedi ana kategori altında ele alırken Süyûtî bu kategorileri genişleterek on altıya çıkarmış ve el-Burhân’daki bölümleri yeniden düzenlemiştir. Çalışmada, zikredilen konular mukayeseli bir şekilde incelenip her iki eserin kıraat ilmi alanına katkıları irdelenmiştir.