Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Yüksek Lisans
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2019
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Bahar Elçi
Danışman: HALİL KURT
Özet:ÖZET “Cizre İlçesi’nin Fiziki Coğrafyası” isimli bu çalışmada, sahanın jeolojisi, jeomorfolojisi, iklimi, hidrografyası, toprak, bitki ve zeocoğrafya özellikleri ayrıntılı olarak ele alınmaya çalışıldı. İnceleme sahası jeolojik özellikler bakımından Prealpin, Alpin ve Postalpin Arâzi olarak gruplandırılıp incelenmiştir. Jeolojik mazide eski Tetis Denizi’nin bir bakiyesi durumunda olan bölgede, Güneydoğu Anadolu otoktonuna ait Mesozoik - Kuaterner yaşlı sedimanter kayalar yüzeylenir. Bu kaya birimleri üzerinde Plio-Kuaterner yaşlı kırıntılardan oluşan Lahta Formasyonu, bu formasyon üzerinde de Kuaterner yaşlı bazaltlar, alüvyonlar, alüvyon yelpazeleri ve eski akarsu çökelleri yer alır. Cizre İlçesi Dicle havzasında yer almaktadır. Rölyefin ana unsurunu Dicle Nehri ve kolları üzerindeki vâdiler oluşturmaktadır. Topoğrafya Cizre düzlüğünün kuzeyinde alçak tepeler sonra güneye doğru gittikçe azalan kuestalar şeklindedir. Bu yüzden ilçedeki suların büyük çoğunluğunun drenajı Dicle ve kolları tarafından yapılmaktadır. Cizre ilçesinin güney ve batı kesimleri nispeten sade bir topografyaya sahipken doğu ve kuzeyi (Cudi – Gabar Dağları ) oldukça engebelidir. Cizre ilçesi merkezinde, nehir kıyısının doğusunda ve güneyde Yakacık çevresinde killi, kumlu malzemeden teşekkül eden alanlar yer almaktadır. Cizre ilçesi ve çevresinde yaz ayları sıcak ve kurak, kış ayları ılık ve yağışlı geçer. En sıcak ay temmuz (34.4 OC) en soğuk ay ocak (6.5 OC)’tır. Yaz aylarındaki extrem sıcaklık 20 temmuz 1998 de 48.5 OC e ölçülmüştür. İnceleme sahası Güneydoğu Anadolu Step iklim bölgesi içinde yer almakla beraber aynı zamanda gecikmiş Akdeniz ikliminin görüldüğü sahaların son sınırını oluşturmaktadır. Gecikmiş Akdeniz Yağış Rejimi'nin görüldüğü alanlar batıda Adana civarından başlamakta, Güneydoğu Torosların güney yamaçları boyunca doğuda Cizre'ye kadar devam etmektedir. Yazlar çok sıcak ve kurak, mutlak nem az ve şiddetli buharlaşma söz konusudur. Yıllık ortalam yağış 670,2 mm. dir. Yıllık yağışın büyük bölümü kış aylarında (% 53.7) düşer. İlkbahar (% 30.4) ve sonbahar (% 14.2) ayları da nispeten yağışlı geçer. Yaz döneminde kuraklık çok belirgindir, yaz yağışlarının oranı çok azdır (% 0.8). Cizre şehrinin bulunduğu kesimde yükselti 400 m. civarında olduğundan gerçek ve indirgenmiş sıcaklık arasında az bir fark vardır. Thornthwaitte ve Erinç Formülüne göre yapılan iklim sınıflandırma ve yağış etkinlik indisine göre Cizre İlçesi ikliminin yarı nemli, kurak ve yarı kurak olduğu görülmektedir. Bu durum güneyindeki sıcak kütlelerin etkisinde kalmasından ve karasal bir alan olmasından ötürüdür. Yüksek kesimlerde yer alan ormanlık sahaların meşe ağaçlarından teşekkül etmesi, bu formüllerin doğruluğunu kanıtlar niteliktedir. İnceleme sahasının tamamı Dicle havzası içerisinde kalmaktadır. Şehir merkezi Dicle Nehri’nin ana kolu kenarında geniş bir alüvyon yelpazesi üzerine kurulmuştur. Bununla birlikte Dicle Nehri’ni Habur, Hezil, Kızılsu ve Nerdüş gibi kollar da besler. Dicle Nehri ve kollarının debileri mevsimlere bağlı olarak değişiklik göstermektedir. DSİ’nin Dicle nehri üzerindeki Cizre ölçüm istasyonunda kışın (15 Ocak 2002’de) debi 512 m3/sn. iken Nisan sonu Mayıs başlarında (30 Nisan 2002’de) 1516 m3/sn olarak kaydedilmiştir. En fazla yağışın kış aylarında düşmesine rağmen, debinin azami seviyesinin Mayıs ayı başlarına rastlaması Dicle Nehrinin yıllık ortalama akımında kar erimelerinin etkisini göstermektedir. İlçe ve çevresinde Dicle Nehrinin suları büyük ölçüde sulamada kullanılmaktadır. Yörede Akdeniz Yağış rejimine bağlı olarak yaz kuraklığının etkili olması ve tarihi süreçteki orman tahribatı gibi sebeplerle mevcut vejetasyon örtüsü antropojen bozkır formasyonları ile meşe türlerinden oluşmaktadır. Dağlık alanda yer alan bozuk ormanlar seyrek niteliktedir. Orman altı bitki örtüsünü kurakçıl bitkilerin oluşturduğu bu bölgedeki başlıca ağaç türü meşelerdir. Yerleşim alanlarının çevresinde doğal bitki örtüsünün aşırı tahribatı neticesi olarak, ormanlık sahalar ilçe yüzölçümünün çok az bir kısmında ancak Cudi Dağının etekleri, Çağlayan, Saraf ve Dirsekli köy ve çevrelerinde görülmektedir. İklimin bu kesimlerde karasal olması doğal bitki örtüsü üzerinde etkili olmuştur. Araştırma sahamızda doğal unsurlar beşeri faktörler üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Topografya’nın düz veya engebeli olması, su kaynakları ve iklim özellikleri, nüfus, yerleşme ve tarım faaliyetlerini önemli ölçüde etkimektedir. Kuzey bölgelerin Cudi ve Gabar gibi iki dağlık alandan oluşması buralarda nüfus ve yerleşmenin seyrekleşmesine aynı zamanda tarım faaliyetlerin de azalmasına neden olmuştur. Böylece çalışma alanında vadi tabanları ile nispeten alçak düzlüklerde tarım faaliyetleri ve nüfus yoğunluğu fazla olmaktadır. Bu faaliyetlerin yoğunlaştığı alanlar güneydeki ovalık alanlar ve Dicle Nehri Vadisinin kenarlarındaki alüvyonlu sahalardır. Cizre ilçesi tarihi bir yerleşim merkezi olup, aynı zamanda Türkiye’nin Ortadoğu’ya en yakın konumda bulunan yerleşmeleri arasındadır. Cizre ilçesi zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir, özellikle asfaltit ve petrol bakımından zengin rezervlerin olduğu bilinmektedir. İnceleme sahasında çimento hammaddesi olarak kullanılmaya elverişli kil ve kireçtaşı potansiyelleri de yer almaktadır. Ayrıca yörede yapılan önceki çalışmalarda, fosfat yataklarına ait önemli emareler bulunmaktadır. İçindekiler ÖZET I ABSTRACT III ÖNSÖZ V İÇİNDEKİLER VI TABLO LİSTESİ X ŞEKİL LİSTESİ XI GRAFİK LİSTESİ XII HARİTA LİSTESİ XII FOTOĞRAF LİSTESİ XIV KISALTMALAR XVI GİRİŞ 1 1. Araştırma Sahasının Yeri ve Sınırları 2 2. Çalışmanın Amacı 3 3. Materyal ve Metot 3 4. Önceki Çalışmalar 4 5. Cizre Adının Kaynağı 8 I. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ JEOLOJİK ve TEKTONİK ÖZELLİKLERİ 10 1. Cizre Fayı 13 2. Cizre İlçesinin Litolojik Özellikleri 15 2.1. Prealpin Arâzisi 17 2.2. Alpin Arâzisi 18 2.3. Postalpin Arâzisi 22 II. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ 25 1. Dağlık Sahalar 28 1.2. Cudi Dağı 28 1.3. Küpeli (Gabar) Dağı 31 2. Plato ve Aşınım Yüzeyleri 31 3. Ovalık Sahalar ve Vadi Tabanları 34 3.1. Cizre ve Silopi Ovaları 34 3.2. Araştrma Alanındaki Vadiler ve Özellikleri 37 III. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ İKLİM ÖZELLİKLERİ 40 1.Yağış ve Nemlilik 41 2. Sıcaklık 43 3. Rüzgâr 49 4. Basınç 51 5. İklimsel Sınıflandırma 52 6. Araştırma Sahamızın Su Bilançosu 57 7. Şırnak İli Su Bilançosu 57 IV. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ 62 1. Dicle Havzasının Sınırları 62 2. Cizre Sınırları İçinde Dicle Nehri 64 2.1.Saklan Deresi 67 2.2. Nerdüş Çayı 67 2.3. Kızılsu Çayı 67 3. Cizre İlçesi ve Yakın Çevresindeki Barajlar 67 3.1. Ilısu Barajı 67 3.2. Cizre Barajı 67 4.Köprüler 69 4.1. Bazıbda Köprüsü ( Yafes Köprüsü ) 69 4.2. Akabin Köprüsü 69 4.3. Cizre Köprüsü 70 V. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ TOPRAK ÖZELLİKLERİ 71 1. Toprak Yapısı ve Dağılışı 71 1.1. Zonal Topraklar 71 1.2. Azonal Topraklar 72 1.3. İntrazonal Topraklar 73 2. İlçede Araziden Faydalanma Durumu 74 VI. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASININ BİYOCOĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 77 1. Doğal Bitki Örtüsü 77 2. Zoocoğrafya 82 VII. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASI VE YAKIN ÇEVRESİNDE DOĞAL ÂFETLER 84 1. Depremsellik 84 2. Heyelan 84 3. Sel 85 4. Erozyon 85 VIII. BÖLÜM ARAŞTIRMA SAHASINDA FİZİKİ FAKTÖRLERİN BEŞERİ ÖZELLİKLERE ETKİSİ 87 1. Topoğrafik Özelliklerin Etkisi 87 2. Hidroğrafik Özelliklerin Etkisi 88 3. İklimin Etkisi 88 4. Toprağın Etkisi 88 5. Litoloji 88 6. Biyotik Faktörler 88 IX. BÖLÜM LİTOLOJİK BİRİMLERİN EKONOMİK POTANSİYELE ETKİSİ 89 1. Çimento Hammaddeleri 89 2. Bazalt Yaygıları 90 3. Fosfat 90 4. Asfaltit ( Silopi-Harbol Oluşumları ) 91 5. Petrol 97 SONUÇ VE ÖNERİLER 99 EKLER 103 KAYNAKÇA 114 -------------------- ABSTRACT In this study named Fiziki Physical Geography of Cizre District je, the geology, geomorphology, climate, hydrography, soil, plant and zeogeography characteristics of the field were studied in detail. The geological features of the study area were grouped as Prealpin, Alpin and Postalpin Land. The Mesozoic - Quaternary sedimentary rocks of the Southeastern Anatolian autochthonous outcrop in the region, which is a balance of the old Tethys Sea in the geological past. Lahta Formation consisting of Plio-Quaternary crumbs on these rock units, and Quaternary basalts, alluvials, alluvial fans and old river sediments on this formation. It is located in the Tigris Basin of Cizre District. The main elements of the relief are the valleys on the Tigris and its tributaries. The topography is in the form of low hills to the north of the Cizre plain and then to the south as questas. Therefore, the drainage of the majority of the water in the district is done by Tigris and its tributaries. The southern and western parts of the Cizre district have a relatively simple topography, while the eastern and northern (Cudi - Gabar Mountains) are quite hilly. In the center of the town of Cizre, east of the river bank and in the south around Yakacık are areas of clayey, sandy material. Cizre district and its surrounding areas are hot and dry in the summer and warm and rainy in the winter. The hottest month is July (34.4 OC) and the coldest month is January (6.5 OC). The extrem temperature in the summer months was measured at 48.5 OC on 20 July 1998. Although the study area is located in the Southeastern Anatolia Steppe climate zone, it also constitutes the last border of the areas where delayed Mediterranean climate is observed. The areas where the delayed Mediterranean Precipitation Regime is observed begin from Adana region in the west and continue along the southern slopes of the Southeastern Taurus Mountains to Cizre in the east. Summers are very hot and dry, absolute humidity is low and severe evaporation is involved. The average annual rainfall is 670.2 mm. d. Most of the annual rainfall falls in winter (53.7%). Spring (30.4%) and autumn (14.2%) are also relatively rainy. Drought is very evident in the summer period and the rate of summer rainfall is very low (0.8%). The elevation of Cizre is 400 m. There is little difference between the actual and the reduced temperature. According to climate classification and rainfall efficiency index made according to Thornthwaitte and Erinç Formula, Cizre district climate is semi-humid, arid and semi-arid. This is due to the fact that it is under the influence of hot masses in the south and it is a terrestrial area. The fact that the forest areas in the high sections are composed of oak trees proves the accuracy of these formulas. The entire study area remains within the Tigris basin. The city center is built on a wide range of alluvium along the main tributary of the Tigris. However, the Tigris River feeds Habur, Hezil, Kızılsu and Nerdüş. The flow rates of the Tigris and its tributaries vary depending on the seasons. DSI's Cizre measurement station on the Tigris river in winter (January 15, 2002) flow rate of 512 m3 / sec. It was recorded as 1516 m3 / sec in late April and early May (30 April 2002). Although the maximum rainfall falls during the winter months, the maximum level of flow in early May shows the effect of snowmelt on the average annual flow of the Tigris River. The waters of the Tigris River are mainly used for irrigation in the district and its vicinity. The vegetation cover is composed of anthropogenic steppe formations and oak species due to the effects of summer drought due to Mediterranean precipitation regime and forest destruction in the historical process. The degraded forests in the mountainous areas are rare. Oak trees are the main tree species in this region where the vegetation under the forest consists of arid plants. As a result of the extreme destruction of the natural vegetation around the settlement areas, the forested areas are seen only in the slopes of Cudi Mountain, Çağlayan, Saraf and Dirsekli villages and their environs. The fact that the climate is terrestrial in these parts has had an impact on the natural vegetation. In our research area, natural elements have a significant effect on human factors. Whether the topography is flat or rugged, water resources and climate characteristics, population, settlement and agricultural activities significantly affect. The fact that the northern regions consisted of two mountainous areas, such as Cudi and Gabar, caused the population and settlement to be sparse, as well as a decrease in agricultural activities. Thus, agricultural activities and population density are relatively high in valley floors and relatively low plains in the study area. The areas where these activities are concentrated are the plains in the south and alluvial fields on the sides of the Tigris River Valley. Cizre district is a historic settlement, also is among the closest to the settlement in the Middle East, Turkey. Cizre district has rich underground resources, especially asphaltite and oil-rich reserves are known. There are also clay and limestone potentials suitable for use as cement raw materials in the study area. In addition, in the previous studies in the region, there are important signs of phosphate deposits.