MERKEZ-DOĞU AVRUPA'DA DEVLET DÖNÜŞÜMÜNÜN TARİHSEL SOSYOLOJİSİ: 1945-2004

---

Tezin Türü: Doktora

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi Ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2025

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: HAKAN OZAN

Danışman: Ramazan Gözen

Özet:

MERKEZ-DOĞU AVRUPA’DA DEVLET DÖNÜŞÜMÜNÜN TARİHSEL SOSYOLOJİSİ: 1945-2004

Merkez-Doğu Avrupa, tarih boyunca Batı ve Doğu arasındaki ideolojik, kültürel ve siyasal çatışmaların yaşandığı bir geçiş coğrafyası olmuştur. Özellikle Polonya, Macaristan ve Çekoslovakya gibi ülkeler, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Sovyet etkisi altına girerek sosyalist sistemler içerisinde yeniden yapılandırılmış; bu süreçte yalnızca uluslararası sistemdeki bloklaşmanın değil, aynı zamanda ulus-altı toplumsal dinamiklerin de etkisiyle çok katmanlı dönüşümler yaşamışlardır. Literatürde bu dönüşümler genellikle uluslararası aktörlerin veya sistemik yapıların etkisiyle açıklanmakta; ulus-altı aktörler (aydınlar, işçi sınıfı ve ruhban sınıfı) ise çoğu zaman edilgen ya da ikincil konumda değerlendirilmekte; hatta kimi zaman tamamen göz ardı edilmektedir. Bu çalışmanın temel sorunsalı da tam bu noktada belirginleşmektedir: Devletin savaş-sonrası yeniden inşası, Soğuk Savaş dönemindeki siyasal dönüşümü ve Batı ile yeniden bütünleşme süreçleri yalnızca dışsal baskılar ya da uluslararası aktörlerin etkisiyle mi açıklanabilir; yoksa bu süreçlerde ulus-altı toplumsal aktörlerin etkinliğini de hesaba katmak zorunda mıyız?

Bu soruya yanıt aramak üzere çalışmada 1945-2004 yılları arasında Polonya, Macaristan ve Çekoslovakya’da yaşanan siyasal ve toplumsal dönüşümler, Karşılaştırmalı-Tarihsel Analiz (KTA) yöntemiyle ele alınmış; her bir ülkede seçilmiş ulus-altı aktörler ve bunların sistem içindeki etkileri çok yönlü olarak incelenmiştir. Çalışmanın teorik çerçevesi Tarihsel Sosyoloji ve fail-yapı ikiliği tartışmaları üzerinden şekillendirilmiş; analiz düzeyi tartışmaları genişletilerek Hobson’un “dördüncü düzey” yaklaşımı ile ulus-altı ve ulus-üstü aktörlerin karşılıklı ilişkilerine odaklanılmıştır. Mill’in uzlaşma yöntemi ile farklı dönemlerdeki ortak etkiler tespit edilmiş; zamansal olarak Soğuk Savaş dönemi (1945–1991) ile post-komünist geçiş dönemi (1991–2004) karşılaştırmalı olarak el alınmıştır.

Bu bağlamda Polonya’da KOR ve Dayanışma hareketi, Macaristan’da “gulaş komünizmi” döneminde gelişen entelektüel muhalefet ve bağımsız sendikal hareketler, Çekoslovakya’da ise Charta 77 gibi inisiyatiflerin hem sistem içi çatlakları derinleştirdiği hem de dönüşüm süreçlerini hızlandırdığı görülmüştür. Ayrıca Katolik kilisesinin özellikle Polonya ve Slovakya’da oynadığı ideolojik ve kurumsal rol, laik sistemlerle kurulan gerilimli ama etkin ilişkiler çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu örnekler, ulus-altı aktörlerin yalnızca pasif tepkiler veren unsurlar olmadığını; aksine, devletin meşruiyet krizlerini şekillendiren, yeni siyasal paradigma arayışlarını besleyen ve hatta uluslararası konjonktüre yön verebilen aktif aktörler olduğunu ortaya koymuştur.

Sonuç olarak bu çalışma, ulus-altı aktörlerin hem ulusal düzlemde siyasal rejimlerin dönüşümünde hem de uluslararası sistemle bütünleşme süreçlerinde belirleyici roller üstlendiğini iddia etmektedir. Böylece tarihsel süreçte göz ardı edilen mikro-düzey aktörlerin, makro dönüşümlere etkisi görünür kılınmakta; klasik uluslararası ilişkiler kuramlarının sınırları sorgulanmakta ve daha kapsayıcı, çok düzeyli bir analiz çerçevesi önerilmektedir. Bu yönüyle tez, Uluslararası İlişkiler ve Tarihsel Sosyoloji kesişiminde disiplinler arası bir katkı sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler: Karşılaştırmalı-Tarihsel Analiz, Tarihsel Sosyoloji, Merkez-Doğu Avrupa, Polonya, Macaristan, Çekoslovakya