Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2006
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Şerafettin Pektaş
Danışman: CEMİL ÖZTÜRK
Özet:İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER IV TABLOLAR IX KISALTMALAR XI ÖNSÖZ XIII XV SUMMARY XVII GİRİŞ: TÜRKİYE’DE ÇALIŞMA YAŞAMINI ETKİLEYEN GELİŞMELERE GENEL BİR BAKIŞ I- SİYASİ FAKTÖRLERİN ÇALIŞMA YAŞAMI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 2 A- 1946 ÖNCESİ DÖNEMİN SIYASI ÖZELLİKLERİ 2 B- 1946-1950 ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞ SÜRECİNİN ÖZELİKLERİ 4 C - 1950-1960 YILLARI ARASINDA ÇOK PARTİLİ HAYATIN SİYASİ ÖZELLİKLERİ 8 D- CUMHURİYET HALK PARTİSİ VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ 11 E- DEMOKRAT PARTİ VE ÇALIŞMA HAYATI 14 II- EKONOMİK FAKTÖRLERİN ÇALIŞMA YAŞAMI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ. 24 A- 1950 ÖNCESİ DÖNEMDE EKONOMİK GÖSTERGELER 24 B- 1950-1960 DÖNEMİNDE EKONOMİK GELİŞMELER 28 C- DEVLETİN EKONOMİDEKİ YERİNİN AZALMASI 31 D- GAYRI SAFİ MİLLİ HASILADAKİ GELİŞMELER 34 III- İŞÇİLERİN NİTELİK VE NİCELİK AÇISINDAN GELİŞİMİ 36 A- İÇ GÖÇ OLGUSUNUN İŞÇİLERİN NİTELİK YAPISINA ETKİLERİ 37 B- ÜCRETLİ ÇALIŞANLARIN SAYISAL DEĞİŞİMİ 41 C- KADIN İŞÇİLERE İLİKİN GELİŞMELER 47 IV- DIŞ SİYASİ GELİŞMELERİN ÇALIŞMA YAŞAMI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 51 A- TÜRKİYE - AMERİKA İLİŞKİLERİNİN GELİŞMESİ 52 B- TÜRKİYE – ULUSLARARASI ÇALIŞMA ÖRGÜTÜ İLİŞKİLERİ 54 V- DEĞERLENDİRME 62 I. BÖLÜM ÇALIŞMA YAŞAMINDA KURUMSALLAŞMAYA İLİŞKİN GELİŞMELER I- GİRİŞ 66 II- 1924, 1926, 1932 VE 1934 TARİHLİ İŞ KANUNU TASARILARI 67 III- 1936 TARİHLİ İŞ KANUNU 69 A- İŞ KANUNU’NUN KAPSAMI 71 B- İŞÇİ VE İŞVEREN ARASINDA İŞ AKDİNİN YAPILMASI 72 C- ÇALIŞMA SÜRELERİNİN DÜZENLENMESİ 75 D- ÇALIŞMA YAŞININ DÜZENLENMESİ 78 E- İŞÇİ SAĞLIĞINI KORUMA VE ÇALIŞMA GÜVENLİĞİNİ SAĞLAMA 79 F- İŞ VE İŞÇİ BULMA FAALİYETLERİNİN DÜZENLENMESİ 80 G- GREV VE LOKAVT YASAKLARI 81 H- İŞ UYUŞMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜ 81 I- İŞYERLERİNİN KONTROL VE DENETİMİ 85 İ- SOSYAL YARDIMLAR 87 J- İŞ KANUNU’NA UYMAYANLARA VERİLECEK CEZALAR 87 IV- ÇALIŞMA BAKANLIĞI’NIN KURULMASI 94 V- İŞ VE İŞÇİ BULMA KURUMU’NUN KURULMASI 96 VI- İŞYERİ TEMSİLCİLİKLERİNİN OLUŞTURULMASI 101 VII- İŞÇİ SENDİKALARI İLE İLGİLİ YASALARIN ÇIKARILMASI 106 A- CEMİYETLER KANUNU’NDA DEĞİŞİKLİK YAPILMASI 106 B- SENDİKALAR KANUNU’NUN ÇIKARILMASI 109 1- Sendikalar Kanunu’nu Zorunlu Kılan İç Koşullar 111 2- Sendikalar Kanunu’nu Zorunlu Kılan Dış Koşullar 113 3- Sendikalar Kanunu ile Getirilen Düzenlemeler 114 4- Sendikalar Kanunu’nun Temel Felsefesi 117 VIII- İŞÇİLER İÇİN SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARININ OLUŞTURULMASI 121 A- 1950 ÖNCESİ DÖNEMDE SOSYAL GÜVENLİK UYGULAMALARI 123 B- 1950-1960 DÖNEMİNDE İŞÇİLERE YÖNELİK SOSYAL GÜVENLİK UYGULAMALARI 126 1- İşçi Sigortaları Kurumunun Kapsamı 126 2- İşçilerden Yapılan Prim Tahsilatları ve İşçilere Ödenen Tazminatlar 130 3- İşçi Sigortalarına Bağlı Sağlık Kuruluşlarının Durumu 131 4- İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Sigortası 134 5- Maluliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortası 137 6- Hastalık ve Analık Sigortası 139 IX- TOPLU PAZARLIK SİSTEMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 141 A- 1926 TARİHLİ BORÇLAR KANUNU VE “UMUMİ MUKAVELE” 145 B - 1936 TARİHLİ İŞ KANUNU’NDA TOPLU İŞ UYUŞMAZLIKLARI 146 C - 1947 TARIHLI SENDİKALAR KANUNU VE “GENEL SÖZLEŞME” 149 D- 1959 TARİHLİ KOLLEKTİF İŞ MUKAVELELERİ KANUNU TASARISI 153 X- İŞ MAHKEMELERİ KANUNU 156 XI- KURUMSALLAŞMAYA İLİŞKİN DÜZENLEMELERİN DEĞELENDİRİLMESİ 159 II. BÖLÜM SENDİKAL ALANDAKİ GELİŞMELER I- GİRİŞ 164 II- DÜNYADA İLK İŞÇİ ÖRGÜTLERİNİN KURULMASI 164 III- TÜRKİYE’DE İLK İŞÇİ ÖRGÜTLENMELERİNİN ORTAYA ÇIKMASI 167 IV- SENDİKAL HAREKETİN GELİŞİMİ ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 171 A- SOSYO-EKONOMİK, SİYASAL VE KÜLTÜREL KOŞULLAR 171 B- SENDİKALARLA İLGİLİ MEVZUAT VE UYGULAMALAR 176 C- SENDİKALARA SİYASET YASAĞI UYGULANMASI VE SONUÇLARI 183 D- İŞVERENLERİN SENDİKAL HAREKETE KARŞI TAVIRLARI 186 E- SENDİKAL HAREKETİN LİDERLİK, EĞİTİM VE MALİ SORUNLARI 191 V- SENDİKA VE SENDİKALI İŞÇİ SAYISINDAKİ GELİŞMELER 193 VI- TÜRKİYE İŞÇİ SENDİKALARI KONFEDERASYONU’NUN KURULMASI 198 A- TÜRK İŞ’İN KURULMASI VE GELİŞMESİ 200 B- TÜRK İŞ’İN FAALİYETLERİ 203 C- TÜRK İŞ’İN ULUSLARARASI İLİŞKİLERİ 210 D- TÜRK İŞ’İN GELİR KAYNAKLARI 216 VII- İŞÇİ HAREKETLERİ, LOKAVT VE GREVLER 220 A- İŞÇİ HAREKETLERİNE GENEL BAKIŞ 220 B- LOKAVT UYGULAMALARI 224 C- GREV KONUSUNA İLİŞKİN GELİŞMELER 227 1- Demokrat Parti İktidarı ve Grev Hakkı 232 2- Sendikalar Açısından Grev Hakkı 240 D- 1950 ÖNCESİ DÖNEMDE YAPILAN GREVLER 243 E- 1950-1960 DÖNEMNDE YAPILAN GREVLER 247 1- Liman İşçilerinin Grevleri 247 2- Tekstil İşçilerinin Grevleri 250 3- Çimento İşçilerinin Grevleri 251 4- İnşaat İşçilerinin Grevleri 252 5- Temizlik İşçilerinin Grevleri 253 6- Karayolları İşçilerinin Grevleri 253 7- Şoförlerin Grevleri 253 8- Fırın İşçilerinin Grevleri 254 9- Diğer Faaliyet Alanlarındaki Grevler 254 VIII- 1950-1960 DÖNEMİNDE SENDİKALARIN ETKİNLİKLERİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME 256 III. BÖLÜM ÇALIŞMA YAŞAMININ DÜZENLENMESİNDE BİREYSEL ALANA YÖNELİK HUKUKSAL DÜZENLEMELER VE UYGULAMALAR I- GİRİŞ 260 II- 1936 TARİHLİ İŞ KANUNU’NDA BİREYSEL ALANA İLİŞKİN OLARAK YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER 261 III- İŞÇİLERE HAFTA TATİLİ VE GENEL TATİL GÜNLERİNDE ÜCRET ÖDENMESİ HAKKINDA KANUN 262 IV- BASIN İŞ KANUNU 266 V- GARSON VE BENZERİ İŞÇİLERİN HİZMET KARŞILIKLARI HAKKINDA KANUN 268 VI- ÖĞLE DİNLENMESİ KANUNU 269 VII- DENİZ İŞ KANUNU 270 VIII- DEVLET VE ONA BAĞLI MÜESSESELERDE ÇALIŞAN İŞÇİLERE İLAVE TEDİYE YAPILMASI HAKKINDA KANUN 271 IX- YILLIK ÜCRETLİ İZİN KANUNU 272 X- BİREYSEL ALANA YÖNELİK TÜZÜK VE YÖNETMELİKLER 275 XI- BİREYSEL ALANDA YAPILAN DÜZENLEME VE UYGULAMALARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 276 IV. BÖLÜM İŞÇİLERİN ÇALIŞMA KOŞULLARINA İLİŞKİN GELİŞMELER I- GİRİŞ 279 II- ÜCRETLER AÇISINDAN GELİŞEMELER 280 A- 1950 ÖNCESİ DÖNEMDE İŞÇİ ÜCRETLERİ 280 B- 1950-1960 DÖNEMİNDE İŞÇİ ÜCRETLERİ ÜZERİNDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER 283 1- Asgari Ücret Saptamalarının İşçi Ücretleri Üzerindeki Etkileri 284 2- Toplu İş Uyuşmazlıkları Çözümünün İşçi Ücretleri Üzerindeki Etkisi 293 C- 1950-1960 DÖNEMİNDE İŞÇİ ÜCRETLERİ 299 1- 1950-1960 Döneminde İşçi Ücretlerinin Genel Olarak Değişimi 299 2- 1950-1960 Döneminde İşçi Ücretlerinde Gerçekleşen Farkların Bazı Faktörler Açısından Analizi 302 a- Çeşitli Faaliyet Kolları İtibarıyla Ücret Farklılıkları 302 b- İşletme Büyüklükleri İtibarıyla Ücret Farklılıkları 304 c- Kamu ve Özel Kesim Ücret Faklılıkları 306 D- KADIN İŞÇİLERİN ÜCRETLERİNDEKİ GELİŞMELER 313 1- Kadın İşçi Ücretlerinin Düşük Kalmasının Toplumsal ve Ekonomik Nedenleri 313 2- Kadın İşçi Ücretlerine İlişkin Mevzuat ve Uygulamalar 318 III- HAFTALIK VE GÜNLÜK ÇALIŞMA SÜRELERİNİN DÜZENLENMESİ 322 IV- ÇALIŞMA YAŞININ DÜZENLENMESİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 326 V- İŞYERİ DENETİMLERİNE İLİŞKİN DÜZENLEMELER 330 VI- ÇALIŞMA KOŞULLARINA İLİŞKİN GELİSMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ. 337 SONUÇ 341 KAYNAKLAR 350 ÖZGEÇMİŞ 368 İç ve dış dinamiklerin etkisiyle, II. Dünya Savaşı sonrasında çalışma hayatına yeni bir biçim verme zorunluluğu ortaya çıkmış; bu amaçla 1947’de Sendikalar Kanunu çıkarılmıştır. 1936 tarihli İş Kanunu’nda olduğu gibi, bu kanunla da, devletin, çalışma ilişkilerini tek taraflı olarak düzenleme eğilimi sürdürülmüştür. Buna rağmen Sendikalar Kanunu’nun çıkarılmasıyla işçiler arasında örgütlenme çabaları hız kazanmış; 1950-1960 döneminde sendikalı işçi sayısı yaklaşık altı kat artmıştır. 1952 yılında kurulan ve dönemin tek işçi konfederasyonu olma niteliği taşıyan Türk İş ise, tüm kategorilerdeki işçi sendikalarını bünyesinde barındırmıştır. Muhalefet döneminde ve iktidarının başlangıç yıllarında işçi hareketleriyle yakın bir ilişki içerisine giren ve grev hakkını savunan Demokrat Parti, toplu ilişkiler alanında giderek otoriter bir görünüm kazanmıştır. İş Kanunu ve Sendikalar Kanunu ile grev yasaklandığından, önemli ölçüde işlevsiz duruma getirilmiş olan sendikalar işçiler tarafından yeterince desteklenmemiştir. Dönem içerisinde, sendikal etkinliklerin sınırlı kalmasına karşın, tekstil, kara ve deniz ulaşımı, gıda ve çimento gibi işkollarında çok sayıda iş durdurma ve grev gerçekleştirilmiştir. Grevlere nedenleri açısından bakıldığında, ücret artışı talepleri, çalışma süreleri, işçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin sorunların önde geldiği görülmektedir. Bazı grevler taleplerin işveren tarafından kabul edilmesiyle sonuçlanırken, bir kısım grevlerde hukuk yollarına, kolluk kuvvetlerine ve cezai işlemlere başvurulmuştur. 1950-1960 döneminde, grev ve toplu sözleşme hakkını vermeye yanaşmayan DP iktidarları, işçilerin desteğinin devamını sağlamak amacıyla bireysel hakları ilgilendiren yasal düzenlemelere ağırlık vermişlerdir. Bireysel alana ilişkin olarak, İş Kanunu’nun kapsamını genişleten DP iktidarları, işçilere tatil günlerinde ücret ödenmesi, 10 bin ve daha fazla nüfuslu yerlerde bulunan işyerlerinde de işçilere öğle dinlenmesi sağlanması, devlet kuruluşlarında çalışan işçilerin tamamına yılda bir defa ikramiye verilmesi gibi uygulamalara da imza atmışlardır. Türkiye’nin ILO ile işbirliğinden kaçındığı bu dönemde, onaylanan sözleşmeler yoluyla çalışma mevzuatı, özellikle bireysel iş ilişkileri alanında işçiyi koruyucu hükümleri itibarıyla kısmen de olsa olumlu yönde değişmiştir. Daha önce kurulan işçi sigortaları kapsamının 1950 sonrasında genişletilmesiyle, işçilere sağlık hizmetlerinin yanı sıra, iş kazaları sonrası işgörmezlik aylığı, doğum yardımları, emekli aylığı gibi ödemelerde önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Bireysel ilişkiler alanında çok sayıda yasa, tüzük ve yönetmelik çıkarılmış olmasına rağmen, bazı ekonomik ve sosyal nedenlerden dolayı tam olarak uygulamaya geçirilememiştir. İş Kanunu ile haftalık çalışma süresi 48 saat olarak belirlenmiş olmasına karşın, bu sınırları aşan çalışma süreleri uygulanmış; işçiler bazı işkollarında, günde 11-12 saat ve fazla çalışma ücreti almaksızın çalıştırılmışlardır. 1950 öncesine göre azalmakla birlikte, çocuk işçi ücretlerinin düşük olması nedeniyle, çalışma yaşına ilişkin sorunlar da gündemdeki yerini korumaya devam etmiştir. Sigortalı işçi sayısındaki artışa paralel olarak, sağlık kurumları sayısının yeterince artmaması ise, işçiler arasında şikayetlerin artmasına yol açmıştır. Bazı işçiler de, tütün, mensucat ve maden işletmelerinde gerekli önlemler alınmadığı için tüberkülozun artmasından yakınmışlardır. Dönem içerisinde kişi başına GSMH % 36 artarken, sigortalı işçilerin gerçek ücretleri % 27 oranında artmıştır. Memur maaşlarındaki erimeye karşılık, sendikal etkinliklerin artması ve işyeri temsilcilerine bazı yasal güvenceler getirilmesi gibi faktörler işçi ücretlerinin ekonomik gelişmeleri izlemesini kolaylaştırmıştır. Kamu kesiminde sigorta priminin devlet tarafından ödenmesi ve devletin sosyal kaygılarla İDT’nde çalışanlara ek ödemelerde bulunması gibi nedenlerle, kamu kesimindeki ücretler özel kesimden daha yüksek olmuştur. Kadın işçilerin, daha az eğitim gerektiren gıda, mensucat ve tütün işkollarında yoğunlaşmaları ücretlerinin düşük kalmasında önemli rol oynamıştır. Çocuk doğurma ve büyütme gibi nedenlerle çalışma yaşamı kesintiye uğradığından, kadın işçiler, en yoğun oldukları faaliyet kollarında dahi, ustabaşılık gibi yüksek ücretli kategoriler içerisinde düşük oranlarda yer almışlardır. SUMMARY Through the agency of both interior and exterior dynamics, it was compulsory to reframe the working life after the World War II and with this object the Law of Unions was enacted in 1947. With this law it is clear to see that the state maintains its tendency to arrange the working relations unilaterally as in the Law of Labour of 1936. Despite this, with the enaction of the Law of Unions there happened an increase in the worker’s efforts to organize so that between 1950 and 1960 the number of workers belonging to labour unions increased six times. The Türk-İş Confederation, found in 1952, has a character of being the only workers’ confederation of the period and containing workers’ unions in all categories. The Democrat Party had a close relationship with the workers’ movement and advocated the rights to go on strike during its opposition period and in the first years of its rule, whereas gradually it gained an authoritarian look in the sphere of collective relationships. As the Laws of Labour and Unions had banned going on strike, the labour unions were dysfunctional in a large scale and as a result they did not get enough support from the workers. Although the union activities were limited in this period, there happened many stop-pages and strikes in the branches of textile, overland and sea transports, food and cement industries. Among the reasons to go on strike, the demands for wage increases and decreased working hours and some problems related to workers’ health and working security are the prominent ones. Some strikes ended with the employer accepting workers’ demands, while in some others it was appealed to the law, penal treatment and police force. During the period of 1950-1960, while on the one hand the DP government did not agree the rights of going on strikes and collective contract, on the other hand they tried to get workers’ support via some legislations related to individual rights. Related to the individual sphere the DP government enlarged the coverage of the Law of Labour and signed for the practices as paying workers during the holydays, providing a noon rest to the workers in the locations having a population of 10 000 or more and paying perks once a year to the workers in state institutions. Keeping away from the ILO in this period, Turkey maintained gradually a positive change via accepting the contracts having conditions about the labour legislation, especially with conditions guarding workers in the sphere of individual working relationships. By enlarging the coverage of workers’ insurances found before 1950, some important progresses were maintained as health services for workers and to salary those who cannot work after workplace accident, birth assistance, and retirement pays. Although many acts, covenants and regulations were enacted in the sphere of individual relations, they weren’t put into practice due to economic and social reasons. Although the working period was determined as 48 hours a week by the Law of Labour, in practice it was over exceeded; in some branches workers were employed for 11-12 hours a day without being paid for the exceeding period. Despite a decrease with respect to the period before 1950, the problems related to working age maintained their popularity due to the lower wages for child workers. There also appeared an increase in workers’ complaints for medical institutions as the number of these institutions didn’t increase in proportion with the increase in the number of insured workers. Some workers also complained for tuberculosis as the necessary precautions were never taken in the branches of tobacco, textiles, and mining. While in this period the GNP increased 36%, the real wages of the insured workers increased 27%. Despite the harsh decrease in the wages of official employees, some factors as an increase in union activities and giving some legal rights for the workplace representatives made workers’ wages easy to follow the economical developments. Some reasons as that the state paid the insurance fees of the workers in public sector and also paid perquisites to those who worked in İDT due to some social anxieties led the wages in public sector to be higher than those in private sector. Because women worked mostly in the branches necessitating less education as food, textiles, and tobacco had an important impact in that their wages remained lower. Women workers took a low part in the high waged categories like foremen/women even in the branches they populated most as their work life was interrupted by the reasons like childbirth and growing children.