Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Yüksek Lisans
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Marmara Üniversitesi, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2006
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Orhan Kılınç
Danışman: CEMİL ÖZTÜRK
Özet:Ağrı İsyanı, 1926–1930 yılları arasında, bugünkü Ağrı ili sınırları içerisindeki Büyük ve Küçük Ağrı dağları ile yakın çevresinde ortaya çıkmış bir Kürt isyanıdır. İsyanın başlamasındaki en etkili unsurlar, bölgede geçmişi çok eskilere dayanan eşkıyalık olayları ve hükümetin Şeyh Said İsyanı sonrasında, sorun çıkarma eğiliminde olan bazı kişileri batıdaki illere göndermek istemesidir. Ancak bu sıradan asayiş olaylarının büyüyerek bir isyan haline dönüşmesi, Hoybun örgütünün bölgeye el atmasından sonradır. Hoybun örgütü, yurtdışında bazı Kürt ve Ermeniler tarafından 1927 yılında kurulmuştur. Türkiye Kürtlerini kışkırtarak genel bir başkaldırı tertipleme hedefindeki örgüt, Ağrı bölgesindeki olayları kullanarak bu hedefine varmak istemekteydi 1926 ve 1927 yıllarında, Ağrı Dağı ve çevresindeki engebeli araziye sığınmış isyancılara karşı iki askeri harekât düzenlenmiş fakat olumlu sonuç alınamamıştır. Olumsuz arazi koşulları ve isyancıların İran topraklarına geçmeleri, arzulanan başarının elde edilmesini engellemiştir. Hükümetin, 1927–1928 yıllarında af kanunları çıkardığını ve isyancılara yönelik barışçıl bir yaklaşım izlediğini görmekteyiz. Ancak hükümetin bu yaklaşımı, Hoybun örgütünün karşı propagandaları nedeniyle istenen sonucu vermemiş ve isyanın daha fazla kan dökülmeden sona erdirilme fırsatı kaçırılmıştır. Ayrıca ilerleyen dönemde, isyancı çetelerin yurt içinden ve İran sınırından yaptıkları saldırılar artmıştır. Bu dönemde İran’ın, kendi topraklarını Türkiye’ye karşı bir saldırı üssü olarak kullanan isyancıları engellemediği ve bir şekilde onları koruduğu söylenebilir. 1930 yılı sonbaharında, siyasi ve diplomatik tedbirlerle desteklenen büyük bir askeri harekât daha yapılmıştır. Bu harekâtta asilerin büyük bir kısmı yok edilmiş, bir kısmı ise İran’a kaçmıştır. İsyanda ele geçen ya da isyana katıldığından şüphelenilen zanlılar ise Adana Ağır Ceza Mahkemesi’nde yargılanmış ve suçlu görülenlere çeşitli cezalar verilmiştir. İÇİNDEKİLER……………………………………………………………….I ………………………………………………………………………...III SUMMARY………………………………………………………………….IV KISALTMALAR LİSTESİ…………………………………………………..V ÖNSÖZ………………………………………………………………………VI GİRİŞ: OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE KÜRTÇÜLÜK HAREKETLERİ VE KÜRT İSYANLARI 0 1. BÖLÜM: TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN KURULUŞ DÖNEMİ KÜRTÇÜLÜK HAREKETLERİ VE KÜRT İSYANLARI 21 1.1. Mütareke Döneminde Kürt Örgütlenmeleri 21 1.2. Heyet-i Temsiliye ve TBMM’nin Kürtçülük Hareketlerine Bakışı 22 1.3. Mütareke Döneminde Kürt İsyanları 23 1.4. Lozan Antlaşması’nda Kürt Sorunu 27 1.5. Azadi Örgütü; Faaliyetleri ve Amaçları 29 1.6. Şeyh Said İsyanı 32 2. BÖLÜM: AĞRI İSYANINI ETKİLEYEN SEBEPLER VE İSYANDA DIŞ DESTEK SORUNU 41 2.1. Toplumsal Yapı ve Aşiret Yaşamının Etkisi 42 2.2. Hoybun Cemiyeti’nin Rolü ve İsyanın Kürtçülük Boyutu 45 2.3. Komşu Devletlerin Ağrı İsyanı'ndaki Etki ve Rolleri 54 2.3.1. İran’ın Ağrı İsyanı’ndaki Etkisi ve Rolü 54 2.3.2. İngiltere’nin Ağrı İsyanı’ndaki Etkisi ve Rolü 68 2.3.3. Sovyetler Birliği’nin Ağrı İsyanı’ndaki Etkisi ve Rolü 73 2.3.4. Ağrı İsyanı’nda Diğer Dış Faktörlerin Etki ve Rolleri 77 a) Fransa 77 b) Ermeniler 78 3. BÖLÜM: AĞRI İSYANI 80 3.1.İsyan Bölgesinin Genişliği ve Yeryüzü Özellikleri 80 3.2. İsyanın Başlaması ve Yayılması 81 3.3. 1926–1930 Döneminde İsyanı Bastırma Girişimleri 87 3.3.1. Birinci Ağrı Harekâtı 87 3.3.2. İkinci Ağrı Harekâtı 90 3.4. 1930 Büyük Ağrı Tedip Harekâtı 98 3.4.1. Harekât İçin Yapılan Hazırlıklar 98 3.4.2. Kuşatma Altındaki Ağrı İsyancılarına Yardım Çabaları 107 3.4.3. Ağrı Dağı Kuşatması ve Asilerin İmhası 115 SONUÇ………………………………………...…………………………...126 EKLER...........................................................................................................131 BİBLİYOGRAFYA…...……………………………………………………160 ÖZGEÇMİŞ..……………………………………………………………….167