Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi'ndeki Selçuklu ve Beylikler Dönemi cildleri

---

Tezin Türü: Doktora

Tezin Yürütüldüğü Kurum: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk İslam Sanatları Bilim Dalı, Türkiye

Tezin Onay Tarihi: 2020

Tezin Dili: Türkçe

Öğrenci: FATMA ŞEYMA BOYDAK

Asıl Danışman (Eş Danışmanlı Tezler İçin): Şehnaz Biçer

Özet:

Türk tarihinin en eski cild kalıntılarına Uygur bölgesi olan Karahoço'da rastlanmıştır. Erken İslâmî dönem cild örneklerinin ise Emeviyye, Kayrevân ve San'a Ulu Câmii'lerinde bulunan IX.-X. yüzyıllara tarihlenen cildler olduğu varsayılmaktadır. Türk-İslâm cild sanatı, birkaç örnekten gözlemleyebildiğimiz kadarıyla Gazneli ve Büyük Selçuklular döneminde ilerleme kaydetmiştir. XI. yüzyıl sonlarından itibaren Anadolu'ya gelen Selçuklular, geçmişten aldıkları birikimle yaptıkları üstün sanatlı cildlerle, cild sanatında büyük bir gelişme göstermişlerdir. Geometri, zencerek ve rûmî tezyînâtın yoğun olarak kullanıldığı Selçuklu cild üslûbu, devamındaki Beylikler devri mücellidlerini de etkilemiş ve bu dönemde de benzer teknikte cildler üretilmiştir. Farklılık yalnızca bezeme ögelerinde kendini göstermiş olup genel olarak her iki dönem cildi de aynı üslûbu yansıtmıştır. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, bünyesinde bulunan Selçuklu ve Beylikler dönemine ait cildler bakımından tezimize konu olmuştur. Bu kütüphane, Candaroğulları hükümdarı İsmail Bey'in medresesi başta olmak üzere çeşitli medrese ve dergâhlardan devralınan yazmalarla oluşturulmuş bir kütüphanedir. Tezimizde, bu kütüphanede bulunan Selçuklu ve Beylikler üslûbundaki XIII.-XV. yüzyıllar arasına tarihlenen 73 cild incelenmiştir. Tezin birinci bölümünde ilk olarak cildin tanımı, çeşitleri, bölümleri ve cild yapımında kullanılan alet ve malzemelerden bahsedilmiştir. Ardından Türk-İslâm cild sanatının erken örnekleri ve bunların tezyînâtlarına yer verilmiştir. Devamında ise Selçuklu ve Beylikler cild üslûbunun teknik ve tezyînî özellikleri, çeşitli müze ve kütüphanelerden edinilen örneklerle ele alınmış ve dönem mücellidlerinden bahsedilmiştir. Katalogda incelenen bütün cildler kahverenginin çeşitli tonlarında sahtiyanlarla kaplıdır. Soğuk baskı, altın kakma ve zermürekkep boyama tekniklerinin tümü, cildlerde görülmektedir. Cildlerin, tarafımızca yapılan çizimleri sayesinde ayrıntılarına vakıf olabildiğimiz tezyînâtları detaylı olarak analiz edilmiştir. Cildlerde yer alan mücellid imzaları ve dua mühürleri tespit edilmiştir. Cild ve kapak bölümlerinin form ve tezyînâtları tek tek incelenerek, çeşitleri tablolarda tasniflenmiş ve ekler bölümünde sunulmuştur. Ayrıca eserlerde tespit edilen vakıf, temellük vb. kayıt ve mühürler de okunarak değerlendirme bölümünde eser özellikleri başlığı altında sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Cild Sanatı, Selçuklu, Beylikler, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi

The earliest bookbinding remnants in Turkish history were found in Chotscho, the Uighur region. Bookbindings of the early Islamic period are assumed to be the bookbindings dated 9th and 10th century, found in the Umayyad, Kayravan and San'a Mosque. As far as we can observe from a few examples, Turkish-Islamic bookbinding art has made progress in the period of Ghaznavid and Great Seljuk. Seljuk who came to Anatolia since the end of the 11th century, showed a great improvement in the art of binding with their superior art skins made with the accumulation of the past. The Seljuk bookbinding style, in which the geometry ınterlaces and roumi ornament were used extensively, also affected the bookbinders of the Principalities period and during this period; bindings were produced with a similar technique. The difference is manifested only in the elements of decoration, and in general, the bookbindings of both periods reflect the same style. Kastamonu Manuscript Library has been the subject of our thesis, because of the Seljuk and Principalities styles bookbindings. This library is a library created by manuscripts taken from various madrasas and dervish lodges, especially the madrasah of Ismail Bey, ruler of Candarogulları. In our thesis, 73 bookbinding which dated between the 13th and 15th centuries were examined. In the first part of the thesis, firstly the definition of bookbinding, its types, sections, tools and materials used in making bookbinding are mentioned. The technical and decorative features of the Seljuk and Principalities bookbinding style were discussed with examples from various museums and libraries and the bookbinders of the period were mentioned. All bookbindings that examined in the catalog are covered with goatskins (sahtiyan) in various shades of brown. Stamping/pressing, gold inlaying, and gold dyeing techniques are all seen in the bookbindings. The decorations of the bookbindings that we have been able to know the details of thanks to the drawings made by us were analyzed in detail. The bookbinder signatures and prayer stamps on the bookbindings were also found. The forms and decorations of the binding and cover sections are examined one by one, classified in tables and presented in the annexes section. Also inscriptions of grant, ownership etc. and seals found in the manuscripts are also read and presented in the evaluation section under the characteristics of the manuscripts. Key Words: Art of Bookbinding, Seljuk, Principalities, Kastamonu Manuscript Library