Akademik Veri Yönetim Sistemi
Türklük Araştırmaları Dergisi • Journal of International Turkic Research (INTURE), cilt.3, sa.1, ss.31-77, 2024 (Hakemli Dergi)
¨
REFLECTIONS OF TIMURID ORNAMENTATION STYLE ON OTTOMAN
ART: THE ORIGIN OF THE RUMI/ESLIMI
AND KHATAİ MOTIF AND THE FORMATION
OF THE ISTANBUL STYLE
Öz
Timur’un cihan hâkimiyeti kurma siyaseti
neticesinde savaştığı toplumların âlim ve sanatkârlarını Semerkand’a getirmesi
ile Timûrîler (Gūrkāniyān), Türkistan’da sanat üslûbunun ve bilhassa
bezeme sanatlarının önemli temsilcileri arasında adından söz ettirmişlerdir.
Osmanlı Devleti ile Timurlu Devleti arasında gerçekleşen etkileşim Türk bezeme
sanatlarının inkişâfını sağlayan önemli bir sâik olmuştur. Bugüne kadar
yürütülen çalışmalarda Timurlu sanatına ait nakış üslûpları daha çok Türkiye
müze ve kütüphanelerinde mahfuz yazma eserler üzerinden incelenmiştir. Dönemin
mimarî tezyînâtı ve kâşî bezemeleri ise daha çok malzeme ve teknik hususiyetleri
bakımından ele alınmıştır. Konuyla ilgili yapılan araştırmaların akademik dili,
Türkistan gibi bu sanatlara beşiklik etmiş bir coğrafyanın dil mirası görmezden
gelinerek Batı kökenli terimler ve yakıştırmalara teslim olmuştur. Bu çalışmada
Timur dönemi mimarî tezyînâtının yaygın unsurlarından
kâşîler, malzeme ve teknik hususiyetlerinden ziyade, bezemeleri meydana getiren
nakış, tertip ve üslûpları yönüyle ele alınmıştır. Bunun için ana kaynak
sayılan Şâh-ı Zinde yapıları ile Osmanlının erken devir mimarîsinden seçilen bazı
örnekler karşılaştırılmıştır. Bazı nakışların köken araştırmalarının da
yapıldığı çalışmamızın sonucunda Türkistan ve Anadolu’dan beslenen kapsayıcı
bir yaklaşımla, ortak bir ıstılah değerlendirmesi yapılmış, yeni terimler
tespit edilmiş ve iki çağdaş devlet arasındaki ortak mirasa dikkat çekilmiştir.
Selçuklular döneminde görülmeyip erken devir Osmanlı mimarî tezyînâtında görülen çiçekli nebâtî nakışların Timur
dönemi mimarî bezemeleri ile benzer niteliklerde olması; bir hat üzerinde
ilerleyen yaprak, tomurcuk ve çiçek gibi tüm unsurlarıyla teşekkül etmiş hatâyî
üslûbu nakışların Anadolu’daki ilk örneklerinin XIV. yüzyıl Timûrî bezeme
sanatı ile benzerliği; Osmanlı sanatında çoğunlukla erken devir mimarî
bezemelerinde karşılaştığımız, günümüzde hâlâ Özbekistan’da sıkça kullanılan
nakış tarhlarının sınırlayıcı desenleri (tenab/tınâb), etkileşimin bariz
göstergelerindendir. Çift yönlü olduğunu düşündüğümüz bu etkileşimin devamında,
Türkistan ve Anadolu arasındaki sanat bağını kuran bazı sanatkârların veya
bunların talebelerinin, Fetih’ten sonra İstanbul’a gelmeleri neticesinde nebâtî
motif ve üslûplar Osmanlı saray nakkaşhânesinde gelişerek kemâle ermiştir. Bu
çalışmada, örnekler üzerinde izlenen değişime bakılarak, Türk tezyînâtının
klasik çağında görülen nebâtî motif dağarcığı ve sanat yaklaşımlarının saray nakkaşhanesinde gösterdiği tekâmül neticesinde
yepyeni bir tarz/üslûp kazandığı, bu yeni üslûbun artık Tarz-ı İstanbul
veya İstanbul Üslûbu olarak anılması gerektiği katiyetle teyid
edilmiştir. Zira günümüzde bile Türkistan’daki sanatkârlar, Timur devrini esas
alarak Osmanlı sarayında gelişen üslûba bigâne kalmışlardır. Hıtâ’dan doğduğuna
inanılan çiçekli nebâtî bezeme üslûbu İstanbul’da zirveye ulaşmış ve
İstanbul’un zevk-i selimine ve rengine bürünmüştür.
Anahtar
Kelimeler: Şâh-ı Zinde, İslîmî, Rûmî, Hendese, Hatâyî,
İstanbul Üslûbu, Hayvanî Üslûp, Hattî üslûp, Nebâtî üslûp, Bulut.
As a result of Timur's
policy of establishing world domination, he brought the scholars and artists of
the societies he fought to Samarkand, and the Timurids (Gūrkāniyān) made a name
for themselves among the important representatives of the artistic style and
especially the decorative arts in Turkestan. The interaction between the
Ottoman Empire and the Timurid State was an important motivation for the development
of Turkish decorative arts. In the studies carried out so far, the ornamentation
styles of Timurid art have been examined mostly through manuscripts preserved
in Turkish museums and libraries. The architectural decorations and tile
decorations of the period are discussed mostly in terms of their material and
technical characteristics. The academic language of research on the subject has
surrendered to Western-origin terms and epithets, ignoring the linguistic
heritage of a geography like Turkestan, which has been the cradle of these
arts. In this study, tiles, one of the common elements of the Timurid period
architectural decoration, are discussed in terms of the motifs, arrangements
and styles that make up the decorations, rather than their material and
technical characteristics. For this purpose, the structures of Shah-i Zinda,
which are considered the main source, were compared with some examples selected
from the early period architecture of the Ottoman Empire. As a result of our
study, which also included the origin research of some motifs, a common
terminology evaluation was made, new terms were identified, and attention was
drawn to the common heritage between the two contemporary states, with a
comprehensive approach inspired by Turkestan and Anatolia. Floral vegetable
embroidery, which was not seen in the Seljuk period but was seen in the early
Ottoman architectural decorations, has similar qualities to the architectural
decorations of the Timurid period; The first examples of hatayi style ornamentation
in Anatolia, which consists of all elements such as leaves, buds and flowers
moving on a line, date back to the 14th century. Its similarity with the 16th
century Timurid decorative art; The limiting patterns of ornamentation beds (tanab),
which we mostly encounter in early period architectural decorations in Ottoman
art and are still frequently used in Uzbekistan today, are obvious indicators
of interaction. In the continuation of this interaction, which we think is
two-way. As a result of some artists or their students who established the
artistic bond between Turkestan and Anatolia, coming to Istanbul after the
conquest of Istanbul, vegetable motifs and styles developed and reached
perfection in the palace ornamentation studio. In this study, by looking at the
change observed on the samples, because even today, the artisans in Turkestan
remain ignorant of the style that developed in the Ottoman court based on the
Timurid period. The prophetic decoration style, which is believed to have
originated from Khitai, reached its peak in Istanbul and took on the taste and
colour of Istanbul. They remained indifferent to the style that developed in
the Ottoman palace, based on the Timur period. The vegetal decoration style,
which is believed to have originated in Khitai, reached its peak in Istanbul
and took on the taste and colour of Istanbul.
Keywords: Shah-i Zinda, Eslimi, Rumi, Handasa, Khitai, Istanbul Style, Animal Style, Hatti Style, Vegetable Style, Cloud