Olgu - değer dogması ve bilincin doğallaştırılması sorunu

Kuyumcuoğlu Tütüncüoğlu N. M.

VII. Türkiye Kadın Felsefeciler Topluluğu Konferansı - Günümüz Koşullarında Felsefeyi Yeniden Düşünmek, Gaziantep, Türkiye, 24 - 25 Ekim 2024, (Yayınlanmadı)

Yayın Türü: Bildiri / Yayınlanmadı
Basıldığı Şehir: Gaziantep
Basıldığı Ülke: Türkiye
Marmara Üniversitesi Adresli: Evet

Olgu - değer dogması ve bilincin doğallaştırılması sorunu

Bilinci neden açıklayamıyoruz? Bilinç çok gizemli bir olgu olduğu için mi? Mevcut bilimsel ve felsefi kavramsal çerçevemiz, bazı soruların sorulmasını baştan engelliyor olabilir mi? Benzer şekilde iyi bilinen zihin - beden problemi "yapıca birbirinden apayrı nitelikleri taşıyan zihnin ve bedenin nasıl etkileştiği sorunu" (Çotuksöken, 2023) olarak tanımlanır. Peki bu apayrılık bizim kavram dünyamızdaki tanımlamalarımızın semantik sonucu olabilir mi?

Bu yazıda pozitivist bilim anlayışında baskın olan olgu - değer ayrımının[1], anlam, temsil, biliş gibi bilince dair fenomenlerin doğal sebep sonuç ilişkileri içerisinde ortaya çıkışını anlamaya kavramsal olarak engel teşkil ettiğini savunacağım. Kendini pozitif bilim içerisinde konumlandıran deneysel psikolojinin ön kabulleri arasında dogmalaşan bu ayrım aynı zamanda yöntemsel olarak da katı bir operasyonelciliği getirmiştir. (Leahey, 1980) Sonuç olarak deneysel psikolojinin bilince dair fenomenleri kuramsal olarak çalışamaması[2] ve konuyla ilgili kuram geliştirme işinin felsefe içerisindeki kavramsal çalışmalarla sınırlı kalması söz konusu olmuştur.[3]

Buna karşılık değer olgu ikiliğinin ötesinde, kuralsallık ve değerselliğin doğal gelişimin olgusal sonucu olarak “ortaya çıktığı”[4] bir kavramsal çerçeveyi kabul etmek, anlam, temsil, biliş gibi fenomenlere dair psikolojik kuram geliştirme konusunda kavramsal ve yöntemsel engelleri aşmaya katkı sağlayabilir. Bu yazıda alternatif olarak değerselliğin kademeli olarak farklılaştığı ve asgari (minimum) kuralsallık diyebileceğimiz ilkel ve olgusal bir değerselliği içerisinde barındıran bir kavramsal çerçeve önerilecektir.

Olgular (olgusallık) ile değerler (değersellik/kuralsallık) arasındaki kavramsal ikilik; olmuş olan, fiili olarak gerçekleşen ile olması gerekeni ifade eden önermeler arasındaki aşılmaz mantıksal ve anlam farklılığını ifade eder. Bu görüşe göre olguları ifade eden önermelerin doğru veya yanlış olmaları nesnel bir gerçekliktir, nesnel olarak da ispatlanabilir ya da çürütülebilir. Öte yandan değersel olan önermeler özneldir.(Putnam, 2004) İsim babası Hume'un (1739/2000) kullandığı ifadeye atfen İngilizcede "is-ought" ayrımı olarak kalıplaşmıştır.

Hume'un iyi bilinen argümanına göre, aynı çıkarımda olgusal olayları ifade eden (betimleyici) önermelerden değersel yargılar içeren (etik) önermelere çıkarım yapmak mantıksal bir hatadır.[5] (Hume, 1739/2000) Hume bu argümanı, etik görüşlerin deneyimsel olgularla temellendirilmesi durumları için ileri sürmüştür. (Schurz, 2013) Güncel bir örnek üzerinden gidecek olursak, hayvan deneylerinin lehine ve aleyhine olan tartışmalar, hayvanlardaki canlılığın doğası, ya da hayvanlarda geçerli olan tedavilerin insanlara genelleştirilip genelleştirilemeyeceği gibi deneysel ve teknik tartışmalar üzerinden temellendirilmeye çalışılmıştır. (Akhtar, 2015; Festing & Wilkinson, 2007) Etik argümanlar bir yana, olgu – değer ikiliği pozitif deneyimci felsefenin bilim tarihine armağan ettiği, bilimin sekülerleşmesinde, pozitif bilimin ve operasyonelciliğin gelişiminde başta yararlı olmuş bir kavramsal açılımdır.

Ancak son yıllarda, biyoloji felsefesi (Dupré, 2012), hukuk felsefesi (Bertea, 2023), feminist epistemoloji (Nelson & Wylie, 1998) gibi pek çok alan, bu ayrımı farklı yönleriyle sorunsallaştırmaktadır. İnsana dair olay ve olguların kendiliğinden ve içkin olarak içerdiği değersellik göz önüne alındığında, bu olguları değersellikten arındırılmış kavram ve yöntemlerle açıklamaya çalışmanın çeşitli eksiklik ve mantıksızlıklara yol açtığı görülmektedir.[6] Dupre'nin (2007) verdiği bir örnek, cinsel istismar kavramını değersellikten arındırarak doğada karşılaşılan "doğal" ve "nesnel" kabul edilen hayvan davranışları (örnekte geçen ördekler) üzerinden açıklamaya çalışan psikologların, sosyal bir problem olan cinsel istismar olgusunun şiddetle bağlantısını kaçırma gibi vahim kavramsal hatalara düştüklerini göstermektedir. Dupre'ye göre kavramlar ve önermeler, bizi "ilgilendirdikleri ölçüde" değerseldir, bir önermenin değersel yönünün nispi azlığı, özünde salt olgusal olmasıyla değil, bizleri daha az ilgilendirmesiyle açıklanabilir.

Burada normatif yönlerden soyutlayan bir operasyonelcilik etkindir ve şöyle çalışır: örneğin depresyonu (ya da cinsel istismarı) operasyonel olarak tanımlanabilen mekanik işlev ve davranışlara indirgemek, bu yeni kısıtlı tanıma göre kontrollü deneyler uygulamak, çıkan sonuçları tekrar ilk (operasyonel indirgeme öncesi) değersel/ antropolojik olguya genellemek.

Cinsel istismar gibi insana dair ve ahlaki değersellik içeren olguları dahi insani ve beşeri yönleriyle çalışmaktan imtina eden bu alanlar, zihin gibi daha ‘pozitif’ bir fenomeni incelerken de aynı tutumu sürdürürler. Buradaki sorun ise, zihin ve anlama gücünün asıl açıklamaya muhtaç olan değersel yönleriyle bilimsel olarak çalışılamaması, bilimin çalışma alanının dışında bırakılması oluyor.

Oysa post-positivist bilim felsefesine göre, yalnızca sosyal ve beşeri değil, pozitif bilim dallarının ilgilendiği "nesnel" soyut kavramlar da dahil olmak üzere tüm kavramlar anlamlarını, içinde yer aldıkları kuramsal çerçeveler ve değerlendirme ölçütlerinden alır. Kavramsallıktan ve dolayısıyla değersellikten arındırılmış salt olgulardan söz edilemez. (Brandom, 2001; Sellars, 1948; Zammito, 2012)

Literatürdeki itirazlara katılmakla birlikte, bilinç sorunu bağlamında bu problemin farklı bir yönüne odaklanmak istiyorum. Bu da şudur: değersel ve/ya kuralsal olma durumunun doğal gelişiminde kademeli geliştiğidir. Bir diğer ifadeyle değersel olup olmamayı ya hep ya hiç gibi düşünmenin yanlış olmasıdır. Zihne dair fenomenler, ontolojik olarak hem olgusal, hem de değerseldir. Örneğin Bickhard’ın (Bickhard, 1998) “sıfır seviyesi” olarak adlandırdığı minimum /asgari değersellik sayesinde bilişsel fenomenler basitten karmaşığa organik dünyada doğal olarak ortaya çıkabilir. Burada temel olarak yapılması gereken ayrım, birincil (içkin) ve ikincil değersellik ayrımıdır. (Bickhard, 2017)

Burada karmaşıklık/ katmanlılık anlamlı farklar yaratır. Literatürde olgusal açıklamaların (örneğin kuramların) komplikelik seviyesi arttıkça salt olgusal yönlerini (ya da salt değersel yönlerini) soyutlamanın epistemik zorlukları belirtilmiştir. (Kincaid et al., 2007; Zammito, 2012) Bu durum yalnızca epistemik değil, olgusal olarak da geçerli olmalıdır. Yani sistemler iç içe geçmiş sistemsellik, çok yönlü işlevsellik ve doğruluk kriterleri içerdikçe, değersellik daha katmanlı ve en dış bakış açısıyla da işlevselliği düzenleyebilmek için daha gerekli hale gelmektedir.

Değersellik deyince ilk akla gelen ahlaki değerler, etikle ilişkilendirdiğimiz değerselliktir. Hume'un argümanında geçen değersellik de bu bağlamdadır. Oysa etik değerler olası değersellik çeşitleri içerisinde en karmaşık, olgusallıktan en uzak, belki de en gelişmiş olanıdır. Eyleyen özne, birey olmanın üstüne toplumsal ve bireyler arası normlarla, kural izleme pratikleriyle zenginleşmiş bir değersellik. Buna karşın değerselliğin çok daha basit, ilkel formlarını basit eylemsellikte ve işlevsellikte bulabiliriz.

Aslında deneysel psikoloji ve nörobilim de zihnin ve hatta beynin işlevlerinden söz eder. Fakat "işlev" ve "işlevsellik" de, tıpkı değersellik gibi, yineleme ve özyineleme[7] mantığında, kendine referans vererek kademeli olarak komplikeleşir. (Bickhard, 2004) Kuralsallık içermeyen yani bir ölçüt ya da yönergeye uyma veya uymama davranışı içermeyen basit mekanik işlevsellikten bahsedebileceğimiz gibi, bu basit işlevsellikten türeyen ve giderek ereklilik ve kural izlemeye (Kripke, 1982; Wittgenstein, 1953) yaklaşan kuralsal işlevsellikten de bahsedebiliriz.

Elbette saat ya da kalp gibi mekanik bir düzenek bir işlevsellik barındırır, esas soru bu barındırma ilişkisinin doğası, işlevsellik barındırmanın nasıl mümkün olabildiğidir. İnsan yapımı aletlerde işlevselliğin ikincil, tasarımcı için işlevsellik olduğunu kabul ediyoruz. İşlevselliğin biyolojik köklerine inmek istediğimizde ise, yine minimum bir kuralsallık, olmazsa var oluşun olmayacağı transandantal bir kuralsallıktan söz etmek zorundayız. Örneğin canlıların da içerisinde bulunduğu bir kategori olan "termodinamik dengeden uzak sistemler" var olmak için çevrelerinden enerji devşirmeye muhtaç sistemlerdir. (Bickhard, 2009) Bu minimum kuralsallığı, bir bakterinin içinde bulunduğu ortamın anlık şartlarının kendisine işaret ettiği olası edimler (şeker artışına doğru yüzmek ya da düşmek) arasından yaptığı seçilimde bile görüyoruz. (Crippen, 2020; Ward et al., 2017) Ne kadar ilkel olursa olsun, bakterinin ontolojisi, örneğin bir mekanik saatin ontolojisinden farklıdır çünkü kendine içkin, birincil kuralsallık içermektedir. (Bickhard, 2024) Ya kendini varoluşunu destekleyen işlevsel edimler içerisinde yer alacak ya da yok olacaktır. Diyelim yüzmek ya da yüzmemek, bakterinin varlığının devamlılığı açısından simetrik seçenekler değildir, biri işlevseldir, diğeri değildir. Bakteri, olası eylem seçeneklerini işlevsel olarak belirlediği ve bu seçeneklere göre hareket ettiği bir varoluşun içerisindedir. Değer - olgu ayrımı bu varoluşun kuralsal (normatif) işlevselliğini yalnızca bir karar çizelgesine indirgeyerek, nesnel bir gözlemci ya da mühendis bakış açısıyla analiz etmeye izin veriyor. Ancak bu varoluşun zorunlu ve içkin bir ön koşulu olarak değerselliğini, kuralsallığını, ölçütlülüğünü kısacası “normatif”liğini ele almaya izin vermiyor. [8]

Bu yazıda önerilen kavramsal değişim, oldukça radikal olabilir. Günümüzde değersel olanın gözlemlenebilmesi ve kontrollü müdahalesi konusunda kabul edilmiş yöntemler mevcut değil. Üstüne üstlük epistemolojik olanın operasyonelleştirilemeyeceğine dair mantıksal ispatlar da mevcut. (Williamson, 2008) Yine de sistematik ve kapsamlı kuram ve modeller geliştirmek, hem değersellik hem olgusallık içeren karmaşık açıklamaların deney yoluyla değerlemesi için tek çözüm gibi görünüyor.

Kaynakça

Akhtar, A. (2015). The flaws and human harms of animal experimentation. Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics, 24(4), 407–419.

Bickhard, M. H. (1998). Levels of representationality. Journal of Experimental & Theoretical Artificial Intelligence, 10(2), 179–215. https://doi.org/10.1080/095281398146824

Bickhard, M. H. (2004). Part II: Applications of Process-Based Theories: Process and Emergence: Normative Function and Representation. Axiomathes, 14(1), 121–155. https://doi.org/10.1023/B:AXIO.0000006791.23077.b1

Bickhard, M. H. (2009). The interactivist model. Synthese, 166(3), 547–591. https://doi.org/10.1007/s11229-008-9375-x

Bickhard, M. H. (2017). How to operationalize a person. SI: The Person, 44, 2–6. https://doi.org/10.1016/j.newideapsych.2016.11.003

Bickhard, M. H. (2024). The Whole Person. https://shop.elsevier.com/books/the-whole-person/bickhard/978-0-443-33050-6

Brandom, R. (2001). Modality, Normativity, and Intentionality. Philosophy and Phenomenological Research, 63(3), 587–609. https://doi.org/10.2307/3071157

Camerer, C. F., Dreber, A., Holzmeister, F., Ho, T. H., Huber, J., Johannesson, M., Kirchler, M., Nave, G., Nosek, B. A., Pfeiffer, T., Altmejd, A., Buttrick, N., Chan, T., Chen, Y., Forsell, E., Gampa, A., Heikensten, E., Hummer, L., Imai, T., … Wu, H. (2018). Evaluating the replicability of social science experiments in Nature and Science between 2010 and 2015. In Nature Human Behaviour. https://doi.org/10.1038/s41562-018-0399-z

Çotuksöken, B. (2023). Yeni Başlayanlar için Felsefeye Kısa Bir Giriş.

Crippen, M. (2020). Enactive pragmatism and ecological psychology. Frontiers in Psychology, 11, 538644.

Festing, S., & Wilkinson, R. (2007). The ethics of animal research: Talking Point on the use of animals in scientific research. EMBO Reports, 8(6), 526–530. https://doi.org/10.1038/sj.embor.7400993

Gardner, H. (1985). The mind’s new science: A history of the cognitive revolution (pp. xv, 423). Basic Books.

Gigerenzer, G. (2018). Statistical Rituals: The Replication Delusion and How We Got There. Advances in Methods and Practices in Psychological Science. https://doi.org/10.1177/2515245918771329

Hume, D. (2000). A Treatise of Human Nature. Oxford University Press. (Original work published 1739)

Ioannidis, J. P. A. (2018). Why replication has more scientific value than original discovery. In The Behavioral and brain sciences. https://doi.org/10.1017/S0140525X18000729

Kincaid, H., Dupre, J., & Wylie, A. (2007). Value-Free Science: Ideals and Illusions? Oxford University Press.

Kripke, S. A. (1982). Wittgenstein on rules and private language: An elementary exposition. Harvard University Press. https://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=N5I3hNIS_yIC&oi=fnd&pg=PP9&dq=kripke+wittgenstein&ots=exLB177J1c&sig=0qOficXVBfZ1OowBvU53cWviQSk

Leahey, T. H. (1980). The Myth of Operationism. The Journal of Mind and Behavior, 1(2), 127–143.

Meehl, P. E. (1978). Theoretical risks and tabular asterisks: Sir Karl, Sir Ronald, and the slow progress of soft psychology. Journal of Consulting and Clinical Psychology. https://doi.org/10.1037//0022-006x.46.4.806

Moore, G. E. (2012). Principia Ethica. Courier Corporation. (Original work published 1903)

Putnam, H. (2004). The Collapse of the Fact/Value Dichotomy and Other Essays. Harvard University Press.

Schurz, G. (2013). The Is-Ought Problem: An Investigation in Philosophical Logic. Springer Science & Business Media.

Sellars, W. (1948). Concepts as involving laws and inconceivable without them. Philosophy of Science, 15(4), 287–315.

Smaldino, P. (2019). Better methods can’t make up for mediocre theory. Nature, 575(7783), 9–10.

Ward, D., Silverman, D., & Villalobos, M. (2017). Introduction: The Varieties of Enactivism. Topoi, 36(3), 365–375. https://doi.org/10.1007/s11245-017-9484-6

Williamson, T. (2008). Why epistemology cannot be operationalized. Epistemology: New Essays, 277–300.

Wittgenstein, L. (1953). Philosophical Investigations (G. E. M. Anscombe, Trans.). Oxford-Blackwell.

Zammito, J. H. (2012). The “Last Dogma” of Positivism: Historicist Naturalism and the Fact/Value Dichotomy*. Journal of the Philosophy of History, 6(3), 305–338. https://doi.org/10.1163/18722636-12341235

[1] Bu ayrım İngilizce literatürde “fact – norm” ayrılığı olarak da yer alır. “Norm” belirli kural, ölçüt ve standartları ifade eder. Anglosakson felsefede normatiflik, hem nizami olma, önceden belirli kural, ölçüt ve standartlara (özetle normlara) tabi olma anlamında “kuralsallığı”, hem de “değer yargıları”, bir yönüyle "daha iyi" olma anlamında değerleri de kapsayan geniş bir kavramdır. Bu yazıda bahsettiğim problem normatiflik yani hem kuralsallık hem de değersellik için geçerli olduğu için, şemsiye terim olarak “değersellik” ifadesini kullanacağım. Kuralsallığın ayrıştığı durumlar olduğunda özellikle belirtilecektir.

[2] Deneysel psikolojide 30 yıldan fazladır tartışılmasına rağmen çözülemeyen tekrarlanamama krizi (İng. Replication crisis), prestijli dergilerde yayımlanan bilimsel makalelerin yaklaşık olarak %50’sinin (sosyal psikolojide bu oran %25’leri bulmaktadır), aynı deneyler tekrarlandığında aynı sonuçları vermemesi durumunu ifade eder.(Camerer et al., 2018; Ioannidis, 2018; Meehl, 1978) Kimilerine göre bu kriz, deneysel psikolojinin kapsamlı sistematik kuramlar yerine kontrollü deneyler aracılığıyla kolayca yanlışlanabilen, fakat genellenemeyen ayrık hipotezlerle ilerleme pratiğinden kaynaklanmaktadır. (Gigerenzer, 2018; Smaldino, 2019)

[3] Öyle ki felsefe içerisindeki bu kavramsal çabalardan “bilişsel bilim” doğmuştur. (Gardner, 1985)

[4] İng. emergence

[5] Öyle ki Moore bu sorunu doğalcılık safsatası (İng. naturalistic fallacy) olarak adlandırmıştır. (Moore, 1903/2012)

[6] Bu bağlamda literatürdeki itirazları aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:

Olgular ve değerler bilimde birbirlerini karşılıklı olarak destekleyebilirler.

Değerlerden arınmış bir bilim ideali, bilim için zararlı olabilir.

Bilimde epistemik değerlerin rolü, genellikle kabul edilenden çok daha karmaşık ve tartışmalıdır.

İnsan bilimlerinde, değerler özellikle merkezi bir rol oynar.

Bilimsel akıl yürütme ve nesnellik, tamamen mekanik kurallarla açıklanamaz ve değerlerin varlığıyla uyumlu olabilir, hatta bazen bu sayede güçlendirilebilir. (Kincaid et al., 2007, p. 18)

Bu itirazlara katılmakla birlikte, bu yazıda bilinç sorunu bağlamında problemin farklı bir yönüne, olgu - değer ayrımının sistemsel karmaşıklık ve katmanlılıkla (ters orantılı) ilişkisine odaklanılacaktır.

[7] İng. recursive, recursive function.

[8] İşlevsellik gibi içsel olarak değersellik içeren bir diğer örnekse temsildir. Temsil deyince ilk aklımıza gelen örnekler, belirli sentaktik ve sembolik kuralsallık ve toplumsallık içerisinde, son derece sofistike bir şekilde oluşturulmuş, yorumlanması ya da öğrenilmesi bile yüksek bilişsel yetenekler gerektiren (ör okuma yazmanın öğrenilmesi) karmaşık toplumsal temsillerdir. Yazılı dil, edebiyat, sanat veya teatral temsil türleri gibi. Oysa temsilin de en temel ve ilkel değersel özellikleri göz önüne alındığında, minimum temsillerin doğal bir şekilde eylemden türeyebileceğini fark edebiliriz. Yer kalmadığı için bu yazıda daha fazla değinemiyorum.

Facts – norms distinction and the problem of naturalizing consciousness

Why can’t we explain consciousness? Is it because consciousness is an exceptionally mysterious phenomenon? Can it be the case that our current scientific and philosophical conceptual framework prevents certain questions to arise from the outset? The well-known mind–body problem is defined as “the question of how mind and body, with entirely different structural properties are able to interact at all” (Çotuksöken, 2023). Coul this fundamental difference be traced to semantic differences in our current conceptual framework?

In this article, I argue that the fact–value distinction[1], dominant in a positivist understanding of science, is a conceptual obstacle to understand how phenomena related to consciousness—such as meaning, representation, and cognition— emergence within natural cause–and–effect relationships. The distinction, which has become dogmatic among the presuppositions of experimental psychology that cares to identify itself within the hard sciences, has methodologically led to a strict operationalism (Leahey, 1980). Consequently, experimental psychology has struggled to construct theories on consciousness-related phenomena[2], leaving theory development on this topic largely to conceptual work within philosophy[3].

By contrast, accepting a conceptual framework beyond the fact–value binary—one in which normativity and values emerge as factual outcomes of natural development—may help overcome conceptual and methodological barriers to theory-building in psychology about meaning, representation, and cognition. In this article, I propose a conceptual framework wherein value emerges gradually, and which contains a minimal normativity that might be called “elementary factual value”.

The conceptual dualism between facts (factuality) and values (value-ladenness/normativity) describes the seemingly insurmountable logical and semantic gap between propositions describing what actually is the case (factual) and propositions stating what should be the case. In this view, it is an objective truth whether fact-stating-propositions are true or false, these can be proven or disproven. Meanwhile, value-laden propositions are subjective (Putnam, 2004). Drawing on Hume’s (1739/2000) original phrasing, in the literature this is referred to as the “is–ought” distinction.

According to Hume’s well-known argument, it is a logical error to derive value (ethical) judgements from factual (descriptive) propositions within the same inference (Hume, 1739/2000).[4] Hume advanced this argument for cases where ethical positions are grounded in empirical facts (Schurz, 2013). A modern example to this would be debates around animal experimentation —whether for or against—which have often been justified by focusing on empirical and technical questions, such as the nature of animal life or whether treatments valid in animals can really be generalized to humans (Akhtar, 2015; Festing & Wilkinson, 2007). Setting aside ethical arguments, the fact–value dualism was a conceptual expansion owing to positivist, empiricist philosophy. It was particularly helpful to the secularization of science, the advancement of positive sciences, and the discovery of operationalism.

Yet recent years have seen numerous fields—philosophy of biology (Dupré, 2012), philosophy of law (Bertea, 2023), feminist epistemology (Nelson & Wylie, 1998), among others—challenge various aspects of this dualism. Given that human-related events and facts inherently contain value, attempting to explain them using concepts and methods purged of value leads to various shortcomings and inconsistencies[5]. Dupré (2007) highlights an example where trying to account for the phenomenon of sexual abuse from supposedly “natural” and “objective” animal behaviors (in the example, ducks), miss the critical link between sexual abuse and violence. For Dupré, concepts and propositions are value-laden insofar as they “concern” us; a proposition that appears to exclude values not because it is purely factual, but because it holds less relevance (for us).

Here, a form of operationalism that abstracts from normative aspects comes into play. The dialectic proceeds as follows: first, defining the phenomena (for example depression or sexual abuse) operationally in terms of mechanical functions and behaviors; then, applying controlled experiments based on that narrower definition; and later generalizing the findings back to the original, value-laden/anthropological phenomenon.

The experts whose subject of study are value-laden/anthropological phenomena (such as depression or sexual abuse) aim to keep their distance with any normative and human aspects. Other experts that have “more positive” subjects of study - like the mind – often share the same sentiments with the former. The issue is that the most crucial normative dimensions of the mind and understanding remain off-limits to scientific study, effectively placing them outside the scope of scientific inquiry.

Whereas according to post-positivist philosophy of science, all concepts—including the “objective,” abstract ones addressed by the positive sciences—derive their meaning from the theoretical frameworks and evaluative criteria in which they are embedded. There can be no talk of purely factual phenomena divorced from conceptuality and accordingly, from normativity (Brandom, 2001; Sellars, 1948; Zammito, 2012).

Although I concur with much of the critique in the literature, I wish to focus on a different aspect of this problem in the context of consciousness per se: that the condition of being normative follows a gradual progression of emergence through natural development. Put another way, it is mistaken to take normativity as an all-or-nothing matter. Mind-related phenomena are ontologically both factual and normative. For instance, Bickhard’s (1998) posits a “level zero” minimum or basic normative dimension through which cognitive phenomena can emerge naturally in the organic world, ranging from simple to complex forms. A key distinction is between primary (intrinsic) and secondary norms (Bickhard, 2017).

Here, complexity and multiple levels make a significant difference. In the literature, it has been noted that the more complex the factual explanations (e.g., theories), the more difficult it gets epistemically to abstract out purely factual (or purely value-based) aspects (Kincaid et al., 2007; Zammito, 2012). The difficulty cannot be merely epistemic, but also ontological. That is, as systems incorporate nested systematicity, multidirectional functionality, and truth criteria, value-ladenness becomes more layered and, from a broader perspective, more necessary for regulating functionality.

“Norms” are most strongly associated with moral norms, particularly those associated with ethics. This is also the context of norms in Hume’s argument. Yet ethical norms are among the most complex forms of norms, furthest removed from mere fact, and likely the most developed. The acting subject, beyond mere individuality, is enriched by social and interpersonal norms, by the practices of rule-following. Meanwhile, we can find much simpler, more primitive forms of normativity in basic agency and functionality.

Indeed, experimental psychology and neuroscience both speak of the “functions” of the mind and brain. Yet like normativity, function and functionality become progressively more complex via iteration and recursion[6]—self-reference (Bickhard, 2004). We can speak of simple mechanical functionality that does not involve rule-following or the possibility of conforming or failing to conform to a criterion. We can also speak of teleological or rule-following functionality that evolve from these basic origins (Kripke, 1982; Wittgenstein, 1953).

Certainly, a mechanical device like a clock or a heart involves functionality. The primary question is the nature of that involvement—how such a thing as functionality is possible. In human-made tools, functionality is derivative, it exists for the designer’s purposes. Yet when we trace the biological roots of functionality, we find a minimal normativity—a transcendental necessity without which there would be no existence. For instance, systems “far from thermodynamic equilibrium,” including living organisms, must harvest energy from their environment to persist (Bickhard, 2009). We see this minimal normativity even in a bacterium’s selection among possible actions indicated by its environment’s immediate conditions (e.g., swimming toward or away from an increase in sugar) (Crippen, 2020; Ward et al., 2017). No matter how primitive, a bacterium’s ontology differs from that of a mechanical clock because it harbors an intrinsic, primary normativity (Bickhard, 2024). It either engages in functional actions supporting its existence or ceases to exist. So, for the bacterium, swimming or not swimming are not symmetrical choices for the continuity of its existence; one is functional, the other is not. The bacterium inhabits an existence in which it defines possible actions as functional and acts accordingly. While the fact–value distinction, from an external observer or engineer’s standpoint, helps analyze this norm-based functionality by reducing it to a decision tree, it fails to capture the unavoidable and intrinsic value dimension—the normativity, the standard—on which this existence depends as a precondition.[7]

The conceptual shift proposed here may be quite radical. There are currently no accepted methods for systematic observation and intervention of norms. Moreover, there are logical proofs that epistemological matters cannot be fully operationalized (Williamson, 2008). Even so, constructing systematic and comprehensive theories and models remains the only apparent route to empirically evaluating explanations that embody both factual and value-laden dimensions.

Bibliography