Akademik Veri Yönetim Sistemi
MALİYE ÇALIŞMALARI DERGİSİ, sa.74, ss.190-211, 2025 (Hakemli Dergi)
Devletin, kamu gelirlerini artırmak, tüketim alışkanlıklarına yön vermek, halk sağlığını korumak ve stratejik öneme sahip ürünlerin arzını güven altına almak gibi birtakım amaçlarla yürütmüş olduğu mali tekel uygulamaları sadece maliye politikası açısından değil, kamu yönetimi açısından da çok boyutlu bir yapıya sahiptir. Bu yönüyle tekel uygulamalarının kronolojisi çalışmamızın dinamiğini oluşturmaktadır. Bu bağlamda mali tekellerin Türkiye’deki tarihsel gelişimine baktığımızda ise kökenleri Osmanlı dönemine kadar uzanmaktadır. Özellikle tuz, tütün, kibrit ve barut, alkol ve telekomünikasyon gibi ürün ve hizmetler üzerinde devletin doğrudan veya dolaylı bir biçimde kontrolünün olduğu Osmanlı döneminden başlayan ve Cumhuriyet dönemini de kapsayan bu yapı uzunca bir süre sürdürülmüştür. Daha sonrasında Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte kurumsal bir nitelik kazanan bu yapı, uzun süre Tekel gibi KİT’ler aracılığıyla sürdürülmüştür. Bu kurumlar hem üretici hem de fiyat yapıcı bir rol üstlenmiştir. 1980 sonrası döneme odaklandığımızda ise uygulanan neoliberal politikalar ile birlikte KİT’lerin özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. Dolayısıyla da birçok mali tekel doğrudan ya da dolaylı olarak özel sektöre devredilmiştir. Bu bağlamda çalışma, Türkiye’de mali tekel uygulamalarının tarihsel gelişimini, yapısal dönüşümünü ve günümüzdeki durumunu incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, aynı zamanda Türkiye’deki mali tekel uygulamalarının yalnızca ekonomik değil, sosyal ve siyasal etkilerini de ele almaktadır. Bu çerçevede tarihsel bir perspektif içerisinde çağdaş ve güncel düzenlemelere ışık tutmaktadır.
The state’s implementation of fiscal monopolies undertaken with objectives such as increasing public revenues, shaping consumption patterns, protecting public health, and securing the supply of strategically important goods possesses a multidimensional structure not only from the perspective of fiscal policy but also in terms of public administration. In this regard, the chronology of monopoly practices constitutes the dynamic framework of this study. The historical trajectory of fiscal monopolies in Türkiye can be traced back to the Ottoman period, when the state exercised direct or indirect control over the production and distribution of goods and services such as salt, tobacco, matches and gunpowder, alcohol, and telecommunications. This system, originating in the Ottoman era and extending into the Republican period, persisted for a considerable length of time. Following the proclamation of the Republic, the system acquired an institutional character. It was maintained primarily through State Economic Enterprises (SEEs) such as Tekel, which acted both as producers and price setters. Focusing on the post-1980 period, the adoption of neoliberal policies brought the privatisation of SEEs onto the agenda, leading to the transfer of many fiscal monopolies, either directly or indirectly, to the private sector. In this context, this study aims to examine the historical development, structural transformation, and current state of fiscal monopoly practices in Türkiye. Furthermore, it addresses not only the economic but also the social and political implications of these monopolies, shedding light on contemporary regulations within a historical perspective.