Şeyhülislâm Cemâleddin Efendi'nin Türkçe Gramer Kitabı: Sarf-ı Osmânî

---

Uğur A.

XII. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, İstanbul, Türkiye, 4 - 05 Aralık 2025, (Özet Bildiri)

• Yayın Türü: Bildiri / Özet Bildiri
• Basıldığı Şehir: İstanbul
• Basıldığı Ülke: Türkiye
• Marmara Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Şeyhülislâm Mehmed Cemâleddin Efendi (ö. 1919), Osmanlı ilmiye geleneğinin seçkin temsilcilerindendir. II. Abdülhamid döneminde uzun süre şeyhülislâmlık makamında bulunmuştur. Ulema kökenli bir aileye mensup olan Cemâleddin Efendi, eğitimini özel hocalardan ve babasından almış; 1871’de Bâb-ı Fetvâ’da başlayan memuriyet hayatını hızla ilerleterek 1891’de kırk üç yaşında iken şeyhülislâmlığa yükselmiştir. II. Abdülhamid’in güvenini kazanan Cemâleddin Efendi, uzun görev süresince hem siyasi hem ilmî meselelerde etkili olmuştur. İttihatçılarla yaşadığı gerilimler sonucunda 1913’te görevinden ayrılmış, bir süre Fransa’da bulunduktan sonra Mısır’ın Remle kasabasına yerleşmiştir. Burada geçirdiği sürgün yıllarında ilmî çalışmalarına devam ederek Osmanlı Türkçesinin dil bilgisine dair önemli bir eser kaleme almıştır. Sarf-ı Osmanî adını verdiği bu eser, Osmanlı Türkçesinin sarf (morfoloji) ve nahiv (sentaks) kurallarını sistemli biçimde ele alan bir gramer kitabıdır. Bugün elimizde kısmen eksik bir müellif hattı nüshasından başka bir kopyası bulunmayan bu eser 1916’da Remle’de tamamlanmıştır. Cemâleddin Efendi, eserin girişinde Türklerin İslâm medeniyeti dairesine girdikten sonra Arapçadan ve coğrafi yakınlık dolayısıyla da Farsçadan birçok kelime alıp bu kelimeleri sanki Türkçe imiş gibi kullandıklarını ve Türkçenin de bugünkü letâfetini kısmen bu etkileşimle kazandığını belirtir. Müellif, Arapça ve Farsçanın dil bilgisi kitaplarına atıfla kendi eserinde yalnızca Türkçe kelimelerin türetim ve kullanım kurallarını açıklayacağını, ayrıca telaffuzla yazım arasındaki farkın ortadan kalkması için kelimeleri telaffuz edildiği biçimde yazacağını ifade eder. İki ana bölüm ve bir hâtime kısmından oluşan kitabın ilk bölümü hurûf-ı hecâ, hareke ve imlâ kurallarına; ikinci bölümü ise cümle öğeleri, fiil, isim ve edatlara ayrılmıştır. Sarf-ı Osmanî, Cemâleddin Efendi’nin dil bilincini, eğitimci yönünü ve Mısır’daki entelektüel üretkenliğini yansıtan son dönem Osmanlı gramer literatürünün özgün örneklerinden biridir. Bu bildiride Cemâleddin Efendi’nin eseri tanıtılacak ve milliyetçilik düşüncesinin yükselmesiyle birlikte kaleme alınan diğer Türkçe dil bilgisi kitapları ve sözlükler arasında bu eserin nereye konumlandığı tartışılacaktır.