Hutbeler hem dini iletişim aracı hem de yaygın bir eğitim vasıtasıdır. Hutbeler aracılığı ile Diyanet İşleri Başkanlığı, toplumun büyük bir kesimiyle her hafta doğrudan iletişim kurabilmektedir. Yaklaşık 10 dakika süren hutbelerin cemaate verimli, planlı, sistemli ve etkili bir şekilde sunulması önemlidir. Bu bakımdan bu çalışmada, 2017-2020 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlanan hutbeler (toplam 207 hutbe) incelenmiştir. Bu çalışmanın amacı, hutbeleri şekil ve içerik açısından incelemek ve analiz etmektir. Aynı zamanda hutbelerle ilgili daha önceki çalışma verileri ile karşılaştırma yapmak amaçlanmaktadır. Çalışmada elde edilen veriler, içerik analizi yöntemi ile yorumlanmıştır. Hutbeler öncelikle konu, tema ve alt temalarına göre tasnif edilmiştir. Bu doğrultuda hutbeler inanç (%5,8), ibadet (%7,3), ahlak (%33,3), milli günler (%4,3), dini günler (%12,1), toplumsal konular (%29,0) ve inanç-ibadet-ahlak (%7,7) başlıkları altında tasnif edilmiştir. İnanç konularında ele alınan tema ve alt temalara bakıldığında ana temaların iman, kulluk, Allah, İslam Dini, Esmaü’l-hüsna, ahiret, cennet, tevhid; alt temaların ise Allah’a sığınmak, Allah’a gönülden teslimiyet, Allah’ın her şeyden haberdar olması olduğu görülmektedir. Hutbelerde inanç esasları şu oranlarda yer bulmuştur: Allah’a iman (%61,5), Peygamberlerine iman (%23,3), kitaplara iman (%9,9), ahirete iman (%4,6), meleklere iman (%0,5) ve kadere iman (%0,2). Hutbelerde ibadet esasları ise şu oranlarda yer bulmuştur: namaz (%27,7), oruç (%9,5), zekât (%6,5), hac (%4,3), kurban (%11,8), dua (%24,4), infak (%6,6), sadaka (%6,1) ve abdest (%3,1). Hutbelerde ibadetlerin bilgi boyutundan ziyade, duygu boyutuna yer verildiği görülmektedir. Hutbelerde zikredilen ahlaki temalara bakıldığında daha çok ahlaki bakımdan olumlu ve olumsuzluklara yer verildiği görülmektedir. Hutbelerde yer verilen milli günler şunlardır: 18 Mart Çanakkale Zaferi, 30 Ağustos Zafer Bayramı, 15 Temmuz Demokrasi ve Milli Birlik Günü. Hutbelerde yer verilen dini günler ise şunlardır: Regâib Kandili, Miraç Kandili, Berat Kandili, Kadir Gecesi, Mevlîd Kandili, Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Hicri Yılbaşı, Aşûra Günü. Hutbelerde yer alan toplumsal konuları, afet ve musibetler, aile, Ayasofya’nın açılışı, birlik beraberlik ruhu, camiler, çevre duyarlılığı, düğün ve cenaze adabı, engelli kardeşlerimiz, bağımlılıklar, kadın hakları, kara Cuma, İslam coğrafyası (Kudüs ve Arakan gibi), mülteciler, nikâh, sağlık, salgın hastalık, su tasarrufu, temizlik, terör, vakıf, vatan sevgisi, yılbaşı ve zararlı alışkanlıklar şeklinde saymak mümkündür. Hutbelerin şekilsel özelliklerine bakıldığında, sol üst taraflarında tarih bilgisi yer almaktadır. Aynı şekilde hutbelerin hemen başında konu ile ilgili bir ayet ve hadisin harekeli olarak verildiği görülmektedir. Ayet ve hadis metinlerinden sonra ise hutbenin başlığı yer almaktadır. Sonrasında ise genel bir hitap cümlesi ile hutbenin Türkçe kısmı başlamaktadır. Hutbelerde ortalama 5-7 civarında hitap cümlesi yer almaktadır. Genelde iki sütun halinde bir Word sayfası ve ortalama 517 kelimeden oluşan hutbelerde en az bir ayet ve hadis yer almaktadır. En kısa hutbe 195 kelime, en uzun hutbe ise 1519 kelimeden oluşmaktadır. Okunan hutbelerde dipnot olarak sadece ayet ve hadislerin referans olarak gösterilmiş, bunun dışında başka kaynaklara ise dipnotlarda hiç yer verilmemiştir. Ayet ve hadislerin dağılımlarına bakıldığında ise toplam 515 hadisin ve 695 ayetin dipnotlarda referans olarak gösterildiği görülmektedir. Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse, hutbelerde birden çok unsura aynı anda temas edilmek istendiği, işlenen konularla ilgili gerçek hayattan yeterince örnek verilmediği ve genel olarak verilmek istenen mesajların soyut bir şekilde verildiği görülmektedir. Hutbelerde tek konunun somut ve günlük hayattan örnekle işlenmesi hutbeyi daha verimli hale getirecektir. Cemaatin seviyesine göre aynı konuda farklı seviyelerde hutbeler yazılması verimi artıracak çözüm önerilerinden birisi olarak zikredilebilir.
Khutbahs are both a means of religious communication and a means of common education. Through the khutbahs, the Presidency of Religious Affairs can communicate directly with the society every week. It is important that the khutbahs, which last about 10 minutes, are delivered to the community in an efficient, planned, systematic and effective manner. In this respect, in this study, the khutbahs (207 Khutbahs in total) published by the Presidency of Religious Affairs between 2017-2021 were examined. The aim of this study is to examine and analyze the khutbahs in terms of form and content and to compare them with previous studies. In the research, the data were interpreted by the content analysis method. Firstly, khutbahs were classified according to subject, theme and sub-themes. In this direction, the khutbahs were classified under the titles of belief (5,8%), worship (7,3%), morality (33,3%), national days (4,3%), religious days (12,1%), social issues (29,0%) and belief-worship-morality (7,7%). When we look at the themes and sub-themes in the subjects of faith, the main themes are faith, servitude, God, the religion of Islam, Esmaü'l-husna, the hereafter, paradise, tawhid; The sub-themes are taking refuge in Allah, surrendering to Allah wholeheartedly and Allah being aware of everything. The principles of faith in the khutbahs were found at the following rates: belief in Allah (61.5%), belief in prophets (23.3%), belief in books (9.9%), belief in the Hereafter (4.6%), belief in angels (0.5%) and faith in destiny (0.2%). The principles of worship in the khutbahs were found at the following rates: prayer/salat (27.7%), fasting (9.5%), zakat (6.5%), pilgrimage (4.3%), sacrifice (11.8%), prayer. (24.4%), infaq (6.6%), alms (6.1%) and wudu (3.1%). It is seen that the khutbahs include the emotional dimension of worship rather than the knowledge dimension. Considering the moral themes mentioned in the khutbahs, it is seen that there are mostly positive and negative moral aspects. The national days included in the khutbahs are: 18 March Çanakkale Victory, 30 August Victory Day, 15 July Democracy and National Unity Day. The religious days included in the khutbahs are as follows: Regaib Night, Miraç Night, Berat Night, Qadr Night, Mevlid Night, Ramadan Feast, Sacrifice Feast, Hijri New Year, Ashura Day. The social issues in the khutbahs can be listed as follows: disasters and misfortunes, family, the opening of Hagia Sophia, the spirit of unity, mosques, environmental awareness, wedding and funeral etiquette, our disabled brothers and sisters, addictions, women's rights, Black Friday, persecuted Islamic geography (such as Arakan, Jerusalem), refugees, marriage, health, epidemic, water saving, cleanliness, terrorism, foundation, patriotism, New Year's and harmful habits. Looking at the formal features of the khutbahs, there is historical information on the upper left side. Likewise, it is seen that a verse and hadith (Arabic text) related to the subject are given at the beginning of the khutbahs. After the verse and hadith texts, the title of the khutbah and salutation sentence take place. There are approximately 5-7 salutation sentences in a khutbah. Then, the word count of the khutbahs, the verse and hadith references used in the khutbahs were determined. These data were entered into the statistics program in order to be able to analyze the frequency values. There is at least one verse and hadith in the khutbahs, which usually consist of one page and an average of 517 words. The shortest khutbah consists of 195 words, and the longest khutbah consists of 1519 words. In the khutbahs, only verses and hadiths were cited as footnotes, and no other sources were included in the footnotes. It is seen that 515 hadiths and 695 verses are cited as references in footnotes. If we make a general evaluation, it is seen that more than one element is intended to be touched at the same time in the khutbahs and that there are not enough real-life examples about the topics covered and the messages to be given. Likewise, it was seen that many messages are given in an intangible way in the khutbahs. In the khutbahs, processing a single subject with concrete and daily life examples will make the sermon more productive. Writing khutbahs at different levels on the same subject can be mentioned as one of the solutions that will increase efficiency.
