Akademik Veri Yönetim Sistemi
İlahiyat, Ankara, 2021
ÖZET
Nâzil
olduğundan bu yana harfi harfine muhafaza edilmek suretiyle gelen ve
Müslümanların Allah’ın ezeli kelamı olduğuna inandıkları Kur’an hakkında
batılıların dünyada bir medeniyet kurmak üzere yola çıktığı Rönesans ve Reform
dönemlerinden itibaren yakın bir ilgi duydukları görülmektedir. Bu ilgi
oryantalist araştırmalar adı altında günümüze kadar canlılığını devam
ettirmiştir. Bu araştırmaların dönem dönem farklılıklar arz ettiği, metodda ve
delillendirme şekillerinde çeşitliliklerin meydana geldiği vâkidir. Bununla
beraber konu ve hedef ilk zamanki asliyetini muhafaza etmektedir. Dolayısıyla
oryantalist faaliyetleri birbirinden kemmiyet açısından farklılaştırmak mümkün
olsa da keyfiyet açısından tamamen ayırmak mümkün değildir. İşte Kur’an ve
Kur’ânî kavram ve konulara dair modern dönem oryantalist çabaların kendisinde
billurlaştığı makalelerin mecmûu olan The Encyclopaedia of the Qur’ān
isimli ansiklopedinin ilgili maddeleri bu çalışmanın ana konusunu teşkil
etmiştir.
Eser, kıraat
kavramlarının oluşumunu ve gelişim aşamalarını ele aldığından konunun kendisine
dayandığı Kur’an ve Kur’an’ın metinleşme tarihi ilk bölümü oluşturmuştur.
Burada modern/çağdaş dönem oryantalizmin Kur’an’a, kendisinden önce bir esas
bulmaya yönelik araştırma ve değerlendirmelerine dair incelemeler
gerçekleştirilmiştir. İkinci bölüm, Arap yazısının Kur’an öncesi ve sonrası
gelişimi ve özellikle de Kur’an’ın yazılı materyallerinin gerek Mushaf ebadında
gerekse de sayfalar ve parçalar halinde bulunduğu materyali inceleme konusu
yapmaktadır. Nüzûl ortamından başlayarak rivâyetlerde söz konusu edilen
belgeler ve elde mevcut materyaller inceleme konusu yapılmaktadır. Modern
dönemde ise yeni metotlar ve teknik âletler kullanılmak suretiyle bulunan
malzemeler üzerinde gerçekleştirilen incelemeler ile hem o materyalin hem de
benzer belgelerin dönemleri ve o dönemlerin hususiyetleri araştırma konusu
yapılmıştır. Üçüncü bölümde, Kur’ânî kelimelerin telaffuz ve tilâvetinde
meydana gelen kıraat farklılıkları ve tilâvet konusu tarihi gelişimi ve günümüzde
ulaştığı nokta ile birlikte ele alınmıştır.
Bilindiği
üzere kıraat olgusu en genel tanımıyla Kur’an-ı Kerîm kelimelerinin okunuş
keyfiyetlerini ifade etmekle beraber Kur’an’ın Mushaf ve kitâbet boyutunu da
içeren bir genişliğe sahiptir. Bu yönüyle kıraat olgusu bahis konusu
edildiğinde hem Kur’an lafızları üzerinde nüzûl döneminde varlık kazanan okuyuş
farklılıklarını, hem Kur’an elfazının Arap dilinin fonetik özelliklerine göre
telaffuz edilip seslendirilmesini, hem de Kur’an kelimelerinin Mushaftaki kitâbet
durumlarını akla getiren geniş bir alana işaret edilmiş olmaktadır. İslam
düşünce geleneğinde anılan alanlarda, kıraat olgusunun içeriğini oluşturan,
erken dönemlerden itibaren hatırı sayılır bir bilgi birikimi ve edebiyatının
oluştuğu bilinmektedir.
Oryantalizm
olarak ifadelendirilen Batı merkezli İslam çalışmalarının mihver başlıklarından
birinin Kur’an olduğu bariz ortada olan bir husustur. Aynı zamanda oryantalist
çevrelerin yürüttüğü Kur’an merkezli çalışmalar içinde kıraat konusunun önemli
bir yer tuttuğu da bilinmektedir. Bu durum son dönem oryantalist Kur’an
çalışmaları için de geçerlidir. İşte bu çalışma, son dönem oryantalist Kur’an
çalışmalarının belki de en kapsamlı ürünü olan “The Encyclopaedia of the
Qur’ān” isimli eser çerçevesinde oryantalist yaklaşımın kıraat tasavvurunu
bütün boyutlarıyla ele almayı amaçlamakta, bunun yanısıra bu çağdaş oryantalist
tavrın klasik oryantalist yaklaşımla örtüştüğü ve ayrıştığı yerlerin tesbitini
ve İslâmî tasavvur cephesinden eleştirel bir tahlilini yapmayı hedeflemektedir.
Böyle olduğu içindir ki çalışmada kıraat konusuna içerik teşkil eden kıraat
farklılıkları ile Kur’an’ın tilâvet ve kitâbet boyutları çerçevesinde bir
inceleme yürütülmüş ve bu konularla alakalı “The Encyclopaedia of the Qur’ān”da
serdedilen îzah ve açıklamalar ile bunları ürün veren tasavvur ve perspektifin
tayinine çalışılmıştır.
Giriş
bölümünde çalışmanın içeriği, kaynak, yöntem, hedef ve bölümleri hakkında genel
bilgiler verilmiştir. İlk bölümde, gerektiğinde İslâmî yaklaşım ile kıyaslanarak,
ansiklopedi maddelerinde yer aldığı şekli ile oryantalist düşüncede Kur’an
tarihi ve Kur’an’ın metni özelliklerine dair yaklaşımlar nüzûl dönemi ve
sonrasını esas alan kronolojik sıra ile ele alınmıştır. Kur’an’ın metinleşme
tarihinde Hz. Ebubekir dönemi cem ve Hz. Osman dönemi istinsâh
faaliyeti, Kur’an’ın şekli yapısında meydana gelen gelişmeler, Kur’an lisanı
olması dolayısıyla Arapça’nın Kur’an öncesi konumu ile irtibatı bağlamında
Kur’an dilinin değerlendirilmesi, sûre ve âyet tertibi ile Kur’an’daki yabancı
kelimelere dair oryantalist yaklaşım verilmeye çalışılmıştır.
Kur’an
âyetlerinin Mushaf şeklinde iki kapak arasında yazılmasının tarihi seyrine dair
oryantalist yaklaşım çalışmanın ikinci ana bölümünü oluşturmaktadır. Bu bölümde
nüzûl dönemi ve hemen sonrası (sahabe dönemi) erken dönem Mushaf veya Kur’an’ın
yazılı olduğu materyal, Osman Mushafları ve müteâkip gelişmeler ile modern
dönemdeki matbu Kur’an basımlarına dair alt başlıklar belirlenmiştir. Mushaf
kitâbeti ve okumayı kolaylaştırıcı işaretlerin tarihi gelişiminin oryantalist
metinlerde ele alınış şekli ise ayrı bir başlık altında incelenmiştir.
Üçüncü bölüm,
Kur’an kelimelerinin telaffuz ediliş keyfiyetini inceleyen ilm-i kıraat ve
Kur’an tilâveti konularına hasredilmiştir. Bu kısımda Kur’an ve kıraat irtibatı
üzerinde durulmuş; ilm-i kıraat ve tecvid ilminin tedvîn döneminden itibaren
gelişim aşamaları ile bu alandaki belirleyici müellifler ve eserleri ele
alınmıştır. Kıraat ilminin kavramsal ve aktüel çerçevesini belirleyen ilk dönem
çalışmalarını müteâkip gelişen devasa literatürün yanı sıra Kur’an’ın tilâveti
ve sosyal hayat bağlantısının oryantalist değerlendirmede tuttuğu yer
incelenmiştir. Sonuç bölümünde çalışmada ulaşılan neticelere yer verilmiştir.
Bu çalışmanın
ilk versiyonu Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tefsir Bilim
Dalı’nda doktora tezi olarak hazırlanmıştır.