İbnü’l-Arabî Yorumculuğunda Farklı Bir Bağlam: İbn Sevdekîn ve Sitti Acem’in Meşâhid Şerhleri

Özkan Z. Ş.

Marmara İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt.60, sa.60, ss.103-128, 2021 (Hakemli Dergi)

  • Yayın Türü: Makale / Tam Makale
  • Cilt numarası: 60 Sayı: 60
  • Basım Tarihi: 2021
  • Dergi Adı: Marmara İlahiyat Fakültesi Dergisi
  • Derginin Tarandığı İndeksler: TR DİZİN (ULAKBİM)
  • Sayfa Sayıları: ss.103-128
  • Marmara Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

 Tasavvuf tarihinde 12. yüzyıldan önceki birikimi kendine özel yöntemi ve anlatım tarzı ile dönüştürüp aktarması bakımından bir dönüm noktası olarak görülen İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240), aynı zamanda eserleri en çok yorumlanan sufi müelliflerdendir. İbnü’l-Arabî yorumcuları arasında daha çok talebeleri aracılığıyla bir ekol oluşmasını sağlayan Sadreddin Konevî (ö. 673/1274) öne çıkmıştır. Bununla birlikte Ekberî şerh geleneği olarak isimlendirilen bu birikimin oluşumundan önce yazılmış bazı şerhlerin İbnü’l-Arabî’yi daha farklı bir bağlamda anlama ve anlatma çabası içinde oldukları görülür. Bu makalede söz konusu farklı bağlamı belirginleştirmek amacıyla onun Meşâhidü’l-esrâr isimli eserinin erken dönem şârihleri olarak İbn Sevdekîn (ö. 646/1248) ve Sitti Acem’in   (689/1290’da hayatta) İbnü’l-Arabî yorumculukları ele alınmıştır.

Meşâhidü’l-esrâr, eserin merkezinde bulunan şahidin Hak’la karşılaşmalarını ve diyaloglarını konu edinen varidat benzeri biçimde kaleme alınmış bir eserdir. Tunuslu Şeyh Abdülaziz el-Mehdevî’ye (ö. 621/1224) yazıldıktan sonra eserin mukaddimesine dönüştürülen bir mektup, şahidin müşahedelerini içeren on dört meşhed ve bir hatimeden oluşur. İbnü’l-Arabî’nin ilk eseri olarak kabul edilen Meşâhid’de onun velâyet, nübüvvet, verâset, hâtemiyet ve insan-ı kâmil gibi kavramlarının temel formları görülebilir. Eser gündelik hayatta rastlanmayacak olaylar, din dilini zorlayan bazı ifadeler ve sembolik bir dille örülü olarak kaleme alınmış olması sebebiyle şerhlere konu olmuştur. Bu makalede İbn Sevdekîn ve Sitti Acem’in şerhleri içerikleri değil İbnü’l-Arabî’yi yorumlama biçimleri ve şerh yöntemleriyaklaşımları ve metotları  üzerinden incelenmiştir. Her iki şârih de İbnü’l-Arabî’ye gösterdikleri derin hürmet ve ilginin yanı sıra şârih kimliklerini vurgulamışlardır. Şerhlerinde öne çıkan şârihlik için gerekli yetkinlik, verâset, ilahi vergi ve müellifle manevi bağlantı gibi ortak temaların yanı sıra özellikle Sitti Acem’in İbnü’l-Arabî’yi yorumlama biçimi literatürde dikkat çekildiği üzere eleştirel bir içerik sunmaktadır.

İbnü’l-Arabî’nin yakın talebesi, eserlerinin müstensihi ve şârihi olan İbn Sevdekîn’in şerhi daha çok İbnü’l-Arabî’nin eserle ilgili açıklamalarını aktarmaktadır. Bununla birlikte o, Meşâhid’in girişinde eserde yer alan bazı unsurları netleştirecek notlar ve anlamayı kolaylaştıracak ek bilgiler kaleme aldığı kaydını düşmüş, bunu da emanetin hakkını verme amacıyla gerekçelendirmiştir. Öte yandan eseri şerh etmenin zorluğundan bahsederek bu zorlukları aşmak için şârihte müellifin hâllerinin ortaya çıkması gerekliliğini vurgulayarak şerhe katkısını ortaya koymuştur.

Sitti Acem eserdeki müşahedelere ilişkin kişisel tecrübelerini öne çıkaran bir yöntemle kaleme aldığı şerhine İbnü’l-Arabî’yi bir peygamber topluluğuyla birlikte gördüğü bir rüyada aldığı emirle başlamış, yaptığı işi velayet ve verâset sorumluluğunun bir gereği olarak temellendirmiştir. Sitti Acem’in şerhinde İbnü’l-Arabî’ye gösterdiği hürmet ve bağlılığın yanı sıra bazı görüşleri ve bunları ifade ediş biçimi sonraki dönem İbnü’l-Arabî şârihlerinde görülmediği için dikkat çekmiştir. Şerhte kendi görüşlerini öne çıkarmış, bazı kavramları kendine özel anlamlarla kullanmış ve yeni kavramlar üretmiştir. Meşâhid’i şerh etme konusundaki isabetinden emindir, eserdeki hakikatlere kendisinin de eriştiğini ve söz konusu içeriği kendisinin de tecrübe ettiğini ifade etmiş, velayetteki mertebesini vurgulamış ve buna bağlı olarak gelebilecek eleştirilere karşı kendisini savunmuştur. çekmiştir . Onun İbnü’l-Arabî’den ayrıldığı görülen konular arasında ise varlık yorumu öne çıkar. Sitti Acem’in varlık (vücûd) kavramını kullandığı örnekler incelendiğinde onun varlığı her şeyi kapsayacak bir üst kavram olarak kullanmadığı görülür. Ona göre hiçbir belirlenimin söz konusu olmadığı, hakkında konuşulamayacak ve herhangi bir hüküm verilemeyecek olan vücûd değil zattır. Onun varlık kavramına getirdiği yorum özellikle Fusûsu’l-hikem şerhlerinde görülen varlık anlayışından farklı görünmekle birlikte bazı temel noktalarda İbnü’l-Arabî’nin anlatımlarıyla kesişen bir içeriğe sahiptir. Dolayısıyla bu konuda onun İbnü’l-Arabî’den ayrıştığını değil fakat onu farklı bir biçimde yorumladığını söylemek mümkündür. Bu bağlamda makalede bir karşılaştırma unsuru olarak İbnü’l-Arabî’nin bizzat talebesi olan ve Fusûs’un ilk şârihlerinden sayılan Afifüddîn Tilimsânî’nin   (ö. 690/1291) yanı sıra Ekberî şerh literatürü oluşumundan sonra eser veren ve bu geleneğe bütünüyle dahil olmayıp yer yer bu gelenek tarafından eleştirilmiş bir müellif olan Abdülkerîm el-Cîlî’nin (ö. 832/1428) İbnü’l-Arabî’yi anlama biçimlerine de değinilmiştir. İbnü’l-Arabî ve Konevî’nin talebesi olmakla birlikte Ekberî geleneğe aidiyeti sorgulanmış olan Tilimsânî’nin İbnü’l-Arabî yorumunda özgün, kendine güvenini ve bağımsızlığını sezdiren fakat saygılı bir tutum gözlenir. O, mutlak varlık ve a‘yân-ı sâbite gibi bazı konularda İbnü’l-Arabî’den farklı düşünmekle birlikte bunları açıkça ifade etmekten kaçınmıştır. Burada konu edilen şârihler arasında Ekberî gelenek içerisinde İbnü’l-Arabî’ye eleştirilerine ilişkin farklı bir ilgi oluşturan şârih Cîlî’dir. Onun eserlerinde İbnü’l-Arabî’nin üslup ve yöntemine getirdiği eleştirilerin yanı sıra ilmin maluma tabi olması ve varlık yorumu gibi bazı görüşlerinde ondan ayrıldığı gözlenir. Bununla birlikte o da İbnü’l-Arabî’ye saygı ve bağlılığını açıkça ifade etme konusunda diğer şârihlerle birleşir. Özellikle Fusûs şerhleri incelendiğinde İbnü’l-Arabî’ye duyulan bu hürmetle ilişkili olarak şârihlerin metinle okuyucu arasına girmek istemeyerek geri durdukları, nadiren kendi düşüncelerini ortaya koydukları gözlenmiştir. Bu çekincenin yanı sıra müellife besledikleri saygı ve bağlılık bazı muhafazakar tutumları ortaya çıkarmıştır fakat bu tutum ve yorum biçimi ilk Fusûs şârihlerinde görülmez. Nitekim bu makalede konu edilen erken dönem şârihleri de bunun dışında kalan seçkin örnekler olarak öne çıkarlar. Buna karşılık bu tavrın devam etmeyip ilerleyen dönemlerde kısmi bir örneğinin ancak Cîlî’de görülmesi ve onun da gelenekte eleştiriye konu olması bu yorum biçiminin daha derin araştırmaları gerektirdiğini göstermektedir.

The works of the Andalusian Sufi Ibn al-ʿArabī (d. 638/1240) have received commentary from countless authors, from their publication until today. The decisive role in this literature is played by Ibn alʿArabī’s disciple Sadraddīn Qunawī (d. 673/1274) and his followers. However, before the development of the literature of the Akbarī commentary tradition, represented by Qūnawī and his followers, and after it, commenters on Ibn al-ʿArabī perceived his work and explained it differently from that tradition. In this paper, we evaluate two precedent attempts: the interpretations of Ibn Sawdakīn (d. 646/1248) and Sitt al-ʿAjam (alive in 689/1290), who both wrote commentaries on Ibn ʿArabī’s Mashāhid al-asrār.

Mashāhid al-asrār is a work written in a kind of varidat form that deals with the encounters and dialogues between God and the witness (shāhid) who is in the center of the work. The book consists of a letter that was written to the Tunisian Shaykh ʿAbd al-ʿAzīz al-Mahdawī which was later turned into the prologue of the work, fourteen sections related to the fourteen contemplations of the witness and an epilogue. The basic forms of Ibn al-ʿArabī’s concepts such as sainthood (walāyah), prophethood (nubuwwah), inheritance (wirāthah), khatmiyyah and perfect man can be observed in Mashāhid, which is accepted as the first work of Ibn al-ʿArabī. The work has been subject to commentaries since it incorporates events that are not encountered in daily life, some expressions that push the limits of the language of religion, and its symbolic language. In this article, the commentaries of Ibn Sevdekīn and Sitt al-ʿAjam have been examined through their approaches and methods, not their content. Both emphasized their commentator identity as well as the deep respect and interest they presented to Ibn al-ʿArabī. In addition to the common themes such as competence, inheritance, divine bestow and spiritual connection with the author, which are mentioned in their commentaries, the critical tone of Sitt al-ʿAjam’s commentary, which is obtrusive and has been noted by scholars, marks a difference.

The commentary of Ibn Sevdekīn, who is a close student of Ibn al-ʿArabī, the scribal and commentator of his works, mostly conveys Ibn ʿArabī’s explanations about the work. However, he has recorded in the prologue that he made some explanations to clarify some elements in Mashāhid and put additional information that will enable to comprehend the text. Furthermore, he would need to justify this attempt on the purpose of making the best of his responsibility related to inheritance (wirāthah). On the other hand, by mentioning the difficulty of annotating the work, he has emphasized the necessity of assimilating the states of the author in order to overcome these difficulties, and therefore he proved his contribution to the commentary.

Sitt al-ʿAjam has started her commentary with the order she received in a dream about a group of prophets and Ibn al-ʿArabī. Therefore, she has grounded her work as a requirement of the responsibility of sainthood (walāyah) and inheritance (wirāthah). Her commentary bases on her personal experiences about the contemplations of the book which she put into word through her unique style and vocabulary. In her commentary, besides the respect and devotion she showed to Ibn al-ʿArabī, certain expressions of her drew attention as they were not seen in the commentaries of Ibn al-ʿArabī in the later period: She expresses her preciseness about her comments on Mashāhid, emphasizes her own opinions, uses concepts with specific meanings, has self confidence in creating new concepts, states that she had reached the revelations mentioned in the book and experienced them as well as the author did, underlines her unique position among the men of God of her era, believes in God’s blessing on her, and within this context holds no fear against the criticisms which will arise. Among the issues that seem she has dissented from Ibn al-ʿArabī, her interpretation of existence (wujūd) stands out. The examples in which Sitt al-ʿAjam uses the concept of existence (wujūd) prove that she does not use existence as an inclusive concept that encompasses all the being. According to her, the one which no determination about is in question, cannot be talked about and no judgment can be made about is not the existence (wujūd), but the essence (dhāt) is. Although her interpretation on the concept of existence seems different from the perceptive of existence especially seen in the Fusūs al-hikam commentaries, it has a content that intersects with the expressions of Ibn al-ʿArabī at some basic points. Therefore, it will be significant to assert that she does not dissent from Ibn al-ʿArabī but interprets him differently.

Finally, the original understanding of another pair of commentators on Ibn al-ʿArabī should be briefly noted. These were Tilimsānī (d. 690/1291) and Jīlī (d. 832/1428). Tilimsānī, probably the first commentator on Fusūs al-hikam, was a student of Ibn al-ʿArabī and Qunawī but his belonging to the Akbarī commentary tradition was questioned. In his interpretation on Ibn al-ʿArabī a unique, self-confident, and independent but respectful attitude is observed. Although he dissents from Ibn al-ʿArabī on some issues such as absolute existence (al- wujūd al-mutlaq) and aʿyan as-sābite, he avoided expressing them briefly. Jīlī has not been fully incorporated into the tradition although he produced works well after the development of the dominant approach to Akbarī commentary and became prominent by being criticized by those in the mainstream. However, he also clearly expressed his respect and loyalty to Ibn al-ʿArabī and agreed on this issue with the other three commentators. Especially, related to the Fusūs commentaries, it is observed that the commentators refrain themselves to intervene between the text and the reader and rarely put forward their own thoughts concerning this respect for Ibn al-ʿArabī. In addition to this reservation, the respect and devotion they have to the author has revealed some conservative attitudes, but this kind of attitude and interpretation is not seen in the first Fusūs commentators. The early commentators mentioned in this article stand out as prominent examples of this situation. On the other hand, the fact that this attitude did not continue and only a partial example of it was seen in Jīlī in the later periods and that this became the subject of criticism in the tradition shows that this form of interpretation requires deeper research.