İlk Dönem Tecvid Eserlerinin Teşekkülünde Lahn Olgusunun Etkisi

Öz: Lahn olgusunun Kur’an’ın harekelenmesinde ve noktalanmasında (i‘câm) dönemin âlimlerini harekete geçiren öncelikli bir etken olduğu ehlince bilinmektedir. Zira tarihî veriler, gitgide yaygınlaşan bu olgu karşısında hem ümerânın hem de ulemânın bigâne kalamadığını ve bunu önlemeye dair literatürde naktu’l-mushaf veya dabtu’l-mushaf gibi kavramlarla özetlenen bir dizi uygulamalara yöneldiklerini göstermektedir. Aynı şekilde Arap dilinin kurallarının tespit edilerek nahiv ilminin tedvin edilmesinde ve lügat çalışmalarının hızlanarak sözlüklerin telif edilmesinde de lahni önleme amacının ön planda olduğu açıktır. Bununla birlikte hicri 4. asırda Ebû Müzâhim el-Hâkânî (ö. 325/937) ile kısmî olarak başladığı görülen ve hicri 5. asra gelindiğinde, alanın müstakil eserleri olarak temayüz eden tecvid müellefâtının teşekkülünde de lahn olgusu son derece etkili olmuştur. Bu durum makalemizde, ilk dönem tecvid eserlerini oluşturan Hâkânî’nin el-Kasîdetü’r-râiyye, Saîdî’nin (ö. 410/1020 [?]) et-Tenbîh ale’l-lahni’l-celî ve’l-lahni’l-hafî, Mekkî b. Ebî Tâlib’in (ö. 437/1045) er-Riâye li-tecvîdi’l-kırâe ve tahkîki lafzi’t-tilâve, Ebû Amr ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd ve Abdülvehhâb el-Kurtubî’nin (ö. 461/1068) el-Mûdıh fi’t-tecvîd adlı eserleri üzerinden temellendirilmeye çalışılmıştır. Bu eserlerin takip ettikleri yöntem, başlıklandırma tercihleri, mukaddimeleri ve muhtevaları incelendiğinde, tecvidin tedvin edilmesinde söz konusu müellifler için muharrik olan etkenin, toplumdaki lahn olgusunun yerleşik bir hâl alması olduğu görülmektedir.

Bu makalede, mezkûr tecvid otoritelerinin gitgide yaygınlaşan lahn olgusu (feşvü’l-lahn) karşında, tedvin ettikleri öncü eserlerle ne tür önlemler almaya çalıştıkları ve Kur’an kıraatinde cereyan eden lahne karşı kari ve mukrîleri hangi usullerle uyarmaya gayret ettikleri, yine alanın klasikleri hükmündeki söz konusu eserler çerçevesinde ele alınmıştır. Bu bağlamda genelde tecvidin, özelde ise lahnin ortaya çıkışına dair tarihî, dilsel veya sosyal sebepler hakkında detaya girilmemiş, daha çok söz konusu eserlerdeki somut kelimeler/örnekler veya ifadelerden hareketle bir temellendirilmeye gidilmiştir. Tarihî bilgi bağlamında ise sadece Endülüs halkının sosyo-kültürel durumuna kısaca değinilmiştir. Zira çalışmanın kaynağı olan söz konusu eserlerin çoğunluğunu ve en kapsamlı olanlarını Endülüs ulemasının telif ettiği eserler oluşturduğu için bu bağlamda o dönemin Endülüs toplumunda hatalı okuyuşların ziyadeleşmesinin ve buna mukabil olarak da mezkûr eserlerin kaleme alınmasının temel dinamiklerine kısa bir atıf yapılmıştır. Ancak bu çalışmanın asıl amacı, lahn olgusuna tarihsel verilerden hareketle işaret etmek değil, ilk dönem tecvid eserlerindeki somut örneklerden hareketle toplumdaki okuyuş hatalarının panoramik bir fotoğrafını çekebilmek ve bu fotoğrafın, bugünün okuyuş hatalarıyla olan benzerliğine veya farklılığına dair çıkarımlarda bulunabilmektir. Binaenaleyh bu çalışmada tecvide dair müstakil eserlerin kaleme alındığı hicri 4. ve 5. asırlarda, Kur’an tilaveti esnasında müslümanlar arasında pratikte ne tür hataların görüldüğünün ve bu hataların bugünün Kur’an okuyucularında devam edip etmediğinin ortaya konulması hedeflenmiştir.

Yukarıda zikredilen referans eserler dikkatle incelendiğinde, Kur’an okuyucuları arasında o dönemde cari olan hataların çoğunlukla mahreç veya sıfat itibarıyla birbirinin aynı olan veya birbirine yakın olan harflerin yan yana gelmesinden kaynaklanan hatalar olduğu müşahede edilmiştir. Ayrıca bu tür durumlarda söz konusu eserlerin müelliflerinin okuyucuyu ses transferi hatası diyebileceğimiz durumlara karşı uyardıkları görülmüştür. Bu minvalde harflerin seslerinin birbirine karıştırılmamasına (tahlîs), birbirlerinden tefrik edilerek net bir şekilde telaffuz edilmelerine (beyân/tefkîk) ve bunu yaparken de her türlü aşırılıktan (şiddet/tekellüf) kaçınmak gerektiğine dair örnek kelimeler üzerinden uyarılar yapıldığı, bu uyarıların bazılarında ise Kur’an okuyucularının sadece lafzı değil, manayı da değiştirebilecek hatalara karşı ayetlerden mukayeseli örnekler zikredilmek suretiyle uyarıldığı görülmüştür.

Söz konusu eserlerdeki onlarca Kur’ânî kelime üzerinden yapılan uyarılar incelendiğinde, hicri 4. ve 5. asır âlimlerini (özellikle de Endülüs ulemâsını) tecvide dair müstakil eser kaleme almaya sevk eden hatalı okuyuşların, bugünün okuyucuları için de büyük oranda geçerli olduğu görülmektedir. Buradan hareketle bu çalışmada, aralarında yüzyıllara dayanan bir fark olmasına rağmen müstakil tecvid eserlerinin kaleme alınmasını tetikleyen fonetik hataların bugünün okuyucularında da tekerrür etmesinin nedenlerine, dönemin Endülüs toplumu üzerinden kısaca değinilmiştir. Bu tür hataların asgariye indirilebilmesi için de öncelikle iyi bir okuyucudan (fem-i muhsin) semâ‘, arz ve edâ usûlü gibi Kur’an öğretim/öğrenim usulleri çerçevesinde birebir ve düzenli bir ders almak ve bugünün teknolojik imkânlarından da istifade ederek bu dersleri bireysel egzersizlerle geliştirmek gerektiğinin altı çizilmiştir. Buna ilaveten toplumda Kur’an tilaveti bağlamında yaygın olan okuyuş hatalarının asgariye indirilmesinde Kur’an öğreticilerinin öncelikle alan bilgisine sahip yetkin (mutkin) bir okuyucu olmalarının gerektiği, akabinde ise pedagojik ve psikolojik yaklaşımlara uygun hareket eden iyi bir eğitimci olma vasfını haiz olmaları gerektiğine dikkat çekilmiştir.

Özetle, zahirî planda menfi bir durum olarak görülen lahn olgusunun, tecvidin müstakil bir ilim olarak yazıya geçirilmesi gibi müspet bir gelişmeye yol açmasının izlerinin takip edildiği bu çalışmada, lahnin tecvidin tedvinindeki etkisi ve hangi konular üzerinde yoğunlaştığı ön plana alınmış, Arap dilinde lahnin ortaya çıkışına dair tarihi bilgiler kapsam dışı tutularak, söz konusu kavramın tarif, tasnif ve çeşitlerine ise kısaca değinilmiştir. Aynı zamanda geçmişte yaşamış müslüman bir toplumda yaygın olan hatalı okuyuşların hangi konularda yoğunlaştığı tespit edilerek bugünün okuyucularında da müşahede edilen bu tür hataların nedenlerine kısaca değinilmiş, bunları asgariye indirmede öğretici ve öğrencilere düşen sorumluklara dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Kıraat, Tecvid, Lahn, Kari/Mukrî, Ta’lîm, Hicrî 5. Asır.