Akademik Veri Yönetim Sistemi
Sarısoy İ. (Yürütücü), Yücedoğru R., Cural M.
TÜBİTAK Projesi, 2022 - 2024
Tütün ürünleri, niteliği itibariyle negatif dışsallık üreten erdemsiz bir maldır. Açık alanlarda (sokak, cadde, meydan, sahil, deniz vb.) tüketilen ve atıkları buralara bırakılan tütün ürünü atıkları, barındırdıkları çok sayıda (4.000’den fazla) zararlı madde nedeniyle havaya, toprağa, suya ve bunların içinde yaşayan canlılara zarar vermektedir. Dünya genelinde 2016’daki 5,7 trilyon adet sigara tüketiminin önemli bir bölümünün açık alanlarda gerçekleşmesi, negatif dışsallıkların içselleştirilmesi amacıyla tütün ürünleri üzerinden çevre vergisi alınmasının haklı ve temel bir gerekçisini ortaya çıkarmaktadır.
Tütün ürünlerinin üretim ve tüketim aşamalarında oluşan “çevre zararı” şeklindeki negatif dışsallıkları hedef alan herhangi bir çevre vergisi uygulanmamaktadır. Bunun yerine, herhangi bir üst sınır belirlemeksizin bu ürünlere harcama vergileri tatbik edilmektedir. Yüksek düzeydeki vergilerle bir taraftan bütçeye gelir sağlanması diğer taraftan da tütün ürünleri talebinin düşürülmesi amacı öne çıktığı görülmektedir.
Literatür incelemesinde, açık alanlardaki tüketimler sonucu oluşan tütün ürünü atıklarının çevreye verdiği zararı vergi konusu yapan herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. İki çalışmada (Novotny ve Zhao, 1999; Novotny vd., 2009) bu konu sadece öneri düzeyinde gündeme getirilmiştir; iki çalışmada da (Schneider vd. (2009) ve Schneider vd. (2011) ve Wechsler (2016)) maliyetler çeşitli yöntemle hesaplanarak, oluşan miktarın tütün ürünü paket fiyatına ilave edilmesi önerilmiştir. Halihazırda tütün ürünleri üzerindeki vergi, dolaylı vergi niteliğindeki Özel Tüketim Vergisi ile Katma Değer veya benzer vergi ve fonlardan oluşmaktadır. Literatürdeki ampirik çalışmalar da söz konusu vergilerdeki artışın tütün ürünleri tüketim talebini nasıl etkilediği üzerinde yoğunlaşmıştır.
Proje önerisinin amacı, açık alandaki tütün ürünleri atıklarının çevreye zararlı olduğu fikrinden yola çıkarak; atıkların mutlaka toplanması gerektiği, ancak önemli bir maliyet oluşturması nedeniyle bunların, “kirleten öder” prensibince, kirliliğe neden olanlara yüklenmesini sağlayacak tütün ürünleri tüketimi üzerinden yeni bir “Çevre Vergisi” önerisi getirmek ve bu öneriyi ampirik analizlerle ortaya koymaktır.
Proje önerisinin genel kapsamını, açık alanlardaki tütün ürünleri tüketimi sonucunda oluşan atıklar oluşturmaktadır. Bu atıkların tespiti amacıyla açık alanlar ile 15 ve üzeri yaştaki tütün ürünleri tüketicileri proje önerisinin saha araştırması sınırlarını; açık alanlardaki tütün ürünü atıklarının çevreye verdikleri zararlar, çevre vergilerinin uygulama alanları da teorik sınırlarını oluşturmaktadır.
Proje önerisinin araştırma sorusu, literatürde henüz değinilmeyen “Açık alanlardaki tütün ürünü atıklarının temizlik giderlerinin finansmanı için tütün ürünleri tüketimi üzerinden ne kadar bir vergi alınmalıdır?”dır. Bu sorunun çözümünde açık alanlarda tütün ürünleri atık miktarı verileri, açık alanlardaki tütün ürünleri atık miktarını etkileyen faktörlere ilişkin veriler ile açık alanlardaki tütün ürünleri atıklarının temizlik giderleri verilerinden yararlanılacaktır.
Proje önerisi, “yapısal eşitlik modellemesi” yöntemiyle analiz edilecektir. Bu analizde model değişkenlerinin ölçümü için anket ve tütün ürünü atık ölçümleri olmak üzere iki tür birincil veri kaynağından yararlanılacaktır. Proje önerisinin analiz süreci modelin belirlenmesi, örneklem tasarımı, verilerin toplanması ve veri analizi olmak üzere dört aşamadan oluşmaktadır. Toplanan verinin analizi STATA, AMOS SmartPLS programları kullanılarak yapılacaktır.
Proje önerisi, mali açıdan açık alanlardaki tütün ürünü atıkları – çevre zararı ilişkisini kuran ve bunu ampirik analize dayandıran ilk çalışma olması, “kirleten öder” ilkesi için yeni bir uygulama alanı oluşturması ve yeni bir çevre vergisi türü önermesi nedeniyle ilgili literatürde özgün olmasını sağlayan üç temel özelliğe sahiptir.
Proje yönetim süreci, literatürdeki son gelişmelerin gözden geçirilmesi, veri toplama hazırlıkları, verilerin toplanması ve analizi ile araştırma sonuçlarının görünür hale getirilmesi (yayına dönüştürülmesi) olmak üzere beş aşamadan oluşmaktadır.
Proje önerisinin temel olarak iki yaygın etkisinin olacağı düşünülmektedir. Bunlar önerilen verginin uygulamaya geçirilmesi ve literatürde açık alanlardaki tütün ürünü atıkları – çevre zararı ilişkisini mali açıdan araştırma konusu yapan ampirik çalışmalara öncülük etmesidir.